Piše: Saud Grabčanović
Bijeljina i Semberija pod vlašću srpske Despotovine i Ugarske
U sukobu između bosanskog kralja Tvrtka II Kotromanića i ugarskog vazala srpskog despota Đurađa Brankovića 1432 -1433. godine oko Srebrenice, bosanska kraljevska vojska je bila poražena u bitci kod grada Zvornika, tvrđave koju su podigli bosanski velikaši Zlatonosovići. Despot Đurađ je tako zauzeo oblast Zvornika, a dobio je i Srebrenicu i istočni dio Usore, zapadno od linije Zvornik – Teočak uključujući ovaj grad, sve do rijeke Save na sjeveru. Semberija i grad Bijeljina su ponovo potpali pod vlast srpskih vladara, ugarskih vazala. Od tada se despot Đurađ nazivao gospodarem Zvornika i cijele Usore. Zvorničko područje, a sa njim i Bijeljina, bilo je u vlasti srpskih despota od 1432. do 1458. godine, tj. 26 godina. Područje Usore oko tvrđave Srebrenik je još ranije bilo zaposjednuto od strane Ugarske i predato na upravu njihovom vazalu-srpskom despotu Đurađu. Despotovina je kontrolisala područje Srebrenika od 1410 do 1458. godine. Ta sjeverna srpska marionetska država iz 15. stoljeća, takozvana Despotovina, nikako nije bila potpuno nezavisna i samostalna država. Despotovina je bila vazalna tvorevina u sklopu Ugarske i priznavala je vlast ugarskog kralja i rimskog papu. Despotovina je bila locirana na dijelu današnje sjeverne Srbije, a glavni grad i sjedište despota Đurđa je bilo u gradu Smederevu u kojem je taj despot izgradio moćnu tvrđavu koja i danas postoji. Despot Đurađ je napustio srpsku pravoslavnu crkvu i svetosavsko pravoslavlje, prihvatio uniju sa katoličkom crkvom i priznao je papu. Zbog ovog „grijeha“ Brankovići su došli na tapet klera SPC i bili su crkveno anatemisani.
Potomci Đurađa Brankovića su se nakon propasti srpske Despotovine i njenog pada pod Turke naselili u Ugarsku, a kasnije Austriju. Tu su prihvatili katoličanstvo.Vremenom je ova loza srpskih vladara potpuno izumrla. Od vremena kad su Brankovići priznali papu, srpski su popovi kod običnih Srba raširili potpuno lažnu priču o izdajstvu Đurađevog oca Vuka u bitci na Kosovu, a Đurđevu ženu Irinu Kantakuzen (kćerku Bizantskog cara) proglasili su za zlu vješticu. U legendama je ona ostala poznata kao „prokleta Jerina“. Vlast srpskog despota Đurađa u istočnoj Bosni nije kontinuirano trajala. Despot Đurađ je pred kraj života često šurovao i sa Turcima, a sultanu je plaćao danak. Umro je u dubokoj starosti od 80. godina. Naslijedio ga je sin Lazar koji je 1458. godine umro mlad. Pošto Lazar nije imao muških potomaka, u srpskoj Despotovini je zavladao veliki nered. Državi nije bilo spasa, tako da je Lazarova udovica Jelena Paleolog odlučila da svoju najstariju kćerku Jelenu pripremi za udaju, a njen miraz je bila čitava Srpska Despotovina! Lazareva kćerka Jelena zvana Mara udala se za bosanskog kraljevića, a kasnije kralja Stjepana Tomaševića. Tako je poslednji bosanski kralj Stjepan Tomašević bio i poslednji despot Srbije od 21.marta 1459. do 20. juna 1459. godine, kada su Turci zauzeli Smederevo. Ja smatram da su u tom periodu područje Semberije i grad Bijeljina ponovo ušli u sastav Bosanskog kraljevstva, ali ovoga puta vrlo kratko vrijeme, jer je srpska Despotovina propala. Gospodari sjeveroistočne Bosne su tada ponovo postali Ugri-Mađari. Kada su Ugri ponovo zagospodarili gradom Bijeljinom i okolinom – danas nemamo tačnih podataka. Na osnovu dokumenta iz 1446. godine u kojem se Bijeljina zvanično prvi put spominje, može se zaključiti da su još tada Mađari držali Bijeljinu i okolinu u svojim rukama. Oni su ove dijelove Bosanskog kraljevstva vjerovatno zaposjeli u periodu slabljenja državne vlasti i vladavine mladog i nesposobnog kralja Stjepana Tomaševića, koji je svojom lošom politikom i nasiljem prema bogumilima izazvao unutrašnje sukobe i razdor u državi. Ugri su ove sukobe tada iskoristili i zaposjeli dio bosanske državne teritorije, vjerovatno i Bijeljinu sa okolinom. U žalbi Bogiše Bogomilovića dubrovačkom senatu i knezu od 3. marta 1446. godine kaže se da je navedeni dubrovački trgovac opljačkan u Bijeljini od strane ljudi iločkog bana. Ovo nam jasno govori o tome ko je vladao Bijeljinom u to vrijeme. Taj se Iločki ban zvao Újlaki Miklós (Nikola Iločki 1410 – 1477). On je poticao iz ugarske plemićke porodice Újlaki. Nikola je bio mađarski velikaš, gospodar grada Iloka, ban “cijele Slavonije” (totius Sclavoniae) od 1457. do 1463. i marionetski kralj Bosne 1471-1477.godine, ugarski palatin, pretedent na ugarski prijesto, prior vranski, vojvoda sedmogradski, doživotni knez grada Teočaka, ban Hrvatske i Slavonije i ban Mačve. Naslov bosanskog kralja, za kojim je žudio, dobio je 1471. godine od ugarskog kralja Matije Korvina, uz banovine Hrvatsku i Slavoniju, kao i ključeve svih gradova vranskog priorata. Sve ove titule i posjede nakon njegove smrti je naslijedio njegov sin Újlaki Lőrinc (Lovro Iločki). Tako je ugarska vlastelinska porodica Újlaki jedan duži vremenski period vladala Semberijom i Bijeljinom, sve do 1520. godine i konačnog turskog osvajanja naših krajeva. Plodna Semberija ili tada Orlovo polje i Balaton, bila je njihov zemljišni posjed sa kojeg su ubirali značajne prihode. Nikola Iločki je umro kao tobožnji bosanski „kralj u izgnanstvu“ u Hrvatskoj 1477. godine. Na mjestu „bosanskog kralja“ naslijedio ga je sin Lovro Iločki (Újlaki Lőrinc). Nikola Iločki i njegov sin Lovro su bili tzv.”protukraljevi Bosne”, nakon kojih je umrla ideja o Bosanskom kraljevstvu. Nikola Iločki je bio gorljivi katolik, pa je nakon zaposjedanja dijelova Bosanskog kraljevstva na tim teritorijama započeo progon Bošnjaka –bogumila na vjerskoj osnovi. Prisutnost bogumila i Crkve bosanske u našim krajevima u ta vremena danas dokazuju brojni stečci-bogumilski nadgrobni spomenici razasuti širom Semberije i podmajevičkom kraju, a koji su pronađeni i u samom gradu. Prilikom ponovne izgradnje bijeljinske Atik džamije, koju su srpski fašisti porušili u proteklom ratu, u temeljima ranije džamije, kao i oko njih, pronađena su 63 stećka koji su izazvali ogromno zanimanje javnosti u BiH. Pronađeno je 40 stećaka bez natpisa i 23 sa natpisom, više ili manje čitljivim. Natpisi na stećcima su pisani bosančicom, autohtonim bosanskim pismom koje je nastalo po ugledu na ćirilicu. Nalazi ovih stećaka u centru današnje Bijeljine nam jasno govore o tome koji je narod u Srednjem vijeku, prije turskih osvajanja, naseljavao Bijeljinu. Pored bijeljinskih stećaka odranije je poznato da su se širom Semberije i podmajevičkog kraja nalazili, a i danas se nalaze, razasuti bogumilski (bošnjački) stećci. Danas postoje dva dobro sačuvana stećka u selu Zagonima na lokalitetu koji još od Srednjeg vijeka nosi naziv „Mramorje“. U tekstu Riste Matića, objavljenom u zborniku “Semberija kroz vijekove”, govori se o nekropoli stećaka u Zagonima, koju su ljudi i vrijeme u dobroj mjeri oštetili i uništili. Osim stećaka u Zagonima postoje arheološki nalazi koji govore da je ovdje još u doba rane bosanske države i Kulina bana postojalo naselje, sa hižom – bogumilskom crkvom čiji se temelji nalaze ispod površine zemlje. Lokaliteti sa stećcima postoje i u selima Batković, Čađavica, Gornja Bukovica, Gornji Dragaljevac, Glavičice i Kojčinovac. U pitanju su manje nekropole, kakvih je u čitavom Podrinju, i na lijevoj i na desnoj strani Drine. Zub vremena, kao i ljudski nemar i vandalizam su veliki dio ovih stećaka oštetili ili potpuno uništili!
Kada su Ugri zaposjeli sjeverne dijelove nekadašnjeg Bosanskog kraljevstva, kao gorljivi katolici odmah su započeli progon bosanskih bogumila-heretika kako su ih nazivali. Po instrukcijama pape iz Vatikana u tim dijelovima Bosne i Semberije na sceni je tada bila inkvizicija. Provedeno je hapšenje, zatvaranje, mučenje i spaljivanje živih „heretika“ na lomačama, te masovni pogrom i teror nad preostalim Bošnjacima-bogumilima. Preživjeli u tim ugarskim pogromima, koje je predvodila katolička crkva na čelu sa franjevcima i dominikancima, masovno su bježali iz Bijeljine i okoline. Tadašnje vlasti su na njihovo mjesto iz Ugarske naselile Mađare –koloniste. Danas se u narodu Bijeljine i Semberije često spominju ti Mađari koji su nekada živjeli u Semberiji. O periodu tadašnje ugarske vladavine nad našim krajem ostale su mnoge legende koje se danas prepričavaju. Postoje mnogi toponimi u Semberiji koji se vezuju za vladavinu Mađara na ovim prostorima. U našem narodu postoje legende u kojima se spominje neki „Filip Mađarin“ i njegovi dvori kod današnjih Dvorova, kao i mađarska groblja i naselja u Semberiji. Ovaj „Filip Mađarin“ je bio stvarna istorijska ličnost. Taj Filip je bio Italijan iz Firence po imenu Filipo Scolari (1369-1426). On je bio u službi ugarskog kralja Žigmunda, a bio je poznat kao veliki junak i državnik. Zbog svojih velikih zasluga od ugarskog kralja je dobio niz posjeda širom ugarskog kraljevstva i titulu ugarskog plemića. Filipo je bio i tamiški župan. O žestini katoličkih progona heretika u Bosni, spaljivanjima živih ljudi na lomačama, genocidu nad Bošnjacima -bogumilima, najbolje nam govore hronike iz vremena vladavine poslednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića. I sam je Stjepan ostao upamćen kao veliki progonitelj heretika koji je potpuno uništio Bosansku crkvu i izazvao razdor u Bosni, što je kasnije rezultiralo laganim padom Bosanskog kraljevstva pod Turke.
(Nastaviće se)