Piše: Jusuf Trbić
Poznato je : o istoriji bijeljinskog kraja malo se zna, ali ne samo zbog nedostatka pisanih istorijskih tragova, već i zbog činjenice da se radi o ravničarskom kraju, koji je dugo bio poprište ratnih sukoba, zbog kojih su naselja bila nestalna, a seobe ljudi vrlo česte. Drugačiji je slučaj bio sa mjestima na brdovitom ili planinskom terenu, koja su obično građena oko utvrđenja, duže su trajala i iza njih su ostali materijalni tragovi života i kulture. Istorijom Bijeljine bavio se mali broj stručnjaka, a najpotpunije podatke prikupio je i zapisao istoričar osmanista dr. Adem Handžić ( 1916-1998.).
Rođen je u Tešnju, a radio u Sarajevu, najviše u Orijentalnom institutu. Izučavao je istoriju osmanskog perioda, posebno na prostoru sjeveroistočne Bosne, publikovao je dosta radova, a najpoznatija je njegova doktorska disertacija objavljena pod naslovom “Tuzla i njena okolina u XVI vijeku”. Poznavao je turski i orijentalne jezike i objavio je niz originalnih dokumenata, koji su na osoben način rasvijetlili ovaj period bosanske istorije. Među njima i djelo starog turskog istoričara Nešrija iz 1437/8. godine (“Kitab-i Cihan-numa”) u kojima se prvi put pominje bijeljinsko područje, povodom akcije akindžija, a zahvaljujući njemu postali su dostupni i slični podaci iz dubrovačkih izvora i iz popisa franjevačkih samostana. Iz tih podataka se vidi da je Bijeljina u predtursko doba bila zasebna župa, kroz koju je prolazio važan putni pravac od Dubrovnika prema Mitrovici i Iloku. Smatra se da su Turci zauzeli to područje 1512. godine, kad su osvojili tvrđave Teočak i Srebrenik, to jest padom srebreničke banovine. Ali, tada nije cijelo područje do Save došlo pod njihovu vlast, već su u stare tvrđave smještene turske posade, koje su kontrolisale taj kraj, u očekivanju većeg vojnog pohoda. To se dogodilo 1521. godine, kad su osvojeni i Šabac i Beograd, nakon čega je pokrenuta velika ofanziva preko Save. Handžić navodi da u najranijem popisu Zvorničkog sandžaka ( oko 1516.) nije popisana sjeverna polovina tog sandžaka (osim nahija Gornja i Donja Tuzla), jer su čitav taj kraj kontrolisale vojne jedinice graničara ( ulufedžija), smještene u tvrđavama, i nije bilo organizovane vlasti na tom području. Čitav kraj, sve do Save, bio je, praktično, ničija zemlja, u koju su često dolazili odredi akindžija, a narod se u strahu razbježao.
Kad su konačno osvojili cijeli taj kraj, Turci su, po običaju, zadržali raniju podjelu na župe, koje su zvali nahijama. Prvi popis cijelog ovog područja obavljen je u aprilu 1533. godine, i tada je prvi put pomenuta bijeljinska nahija, kao imanje (has) zvorničkog sandžakbega. Vidjeli smo da su tada popisana samo četiri sela : Mirkovac, Čukujevići, Grm Selište i Četvrtkovište. Nije pomenuto ni jedno drugo selo, niti naselje s imenom Bijeljina, a to se naselje ne pominje ni u kasnijim popisima. Naziv Bijeljina, koji možemo naći u dubrovačkim izvorima, odnosio se samo na župu, a ne i na neko naseljeno mjesto. Sjedište nahije ( ranije župe) bilo je u Četvrtkovištu, što je, u to vrijeme, bilo često ime naselja, i označavalo je trg, glavnu pijacu, odnosno pazarni dan, dan za trgovinu. Moguće je da je, u toku dugog perioda u kojem su aknidžije harale ovim krajevima, uništeno naselje tog imena, a vjerovatnije je da je ime župe prenijeto iz velike prekodrinske župe kojoj je i bijeljinski kraj nekad pripadao. Franjevački samostan Biblina, koji se nalazi u popisu samostana mačvanske kustodije B. Pizanskog ( prije 1378.) nestao je do 1514. godine, a moguće je da je i on “kumovao” imenu župe.
U svakom slučaju, nekadašnje Četvrtkovište je, zapravo, današnji grad Bijeljina. Adem Handžić navodi da se ovo naselje u svim turskim službenim popisima u XVI vijeku naziva samo Četvrtkovište, a od 1533. do 1600. godine bilo je pet popisa : 1533, 1548, oko 1570, oko 1585. i između 1600. i 1604. godine. Za sve to vrijeme Čevtrkovište je bilo sjedište nahije, a zatim i kadiluka, najprije kao selo, a zatim ( u posljednja dva popisa) kao kasaba. Bijeljina se kao sjedište kadiluka spominje tek 1634. u tuzlanskom sidžilu, a tako se naziva i kasnije, u službenim dokumentima , kao i u putopisu Evlije Čelebije iz 1664. godine.
Čevtrtkovište je u vrijeme popisa 1533. godine bilo malo selo – imalo je samo 13 muslimanskih kuća, 7 mudžereda( samaca) i jednog džundiju ( vojno lice) i davalo je porez od 800 akči. U ostala tri naselja stanovništvo je bilo hrišćansko. Ali, naselje se brzo razvijalo, pa je već 1548. godine imalo 50 muslimanskih kuća, sa 66 mudžereda i davalo je feudalni prihod od 6.336 akči. Iz podatka da je u naselju živio i hisarija, čuvar utvrđenja ( hisar je zid, utvrđenje oko naselja), može se zaključiti da je Četvrkovište imalo zid, to jest odbrambeni nasip, kao i druga važnija naselja bez tvrđave u to doba. Kako navodi Handžić, taj se vojnik, hisarija, zvao Mehmed, a u pisanim izvorima pominju se i druga vojna lica – džundije, kao i jedan azap – čuvar naselja. Broj vojnika mogao je biti 10 do 20, a zapovjednik tog buljuka ( serbuljuk) zvao se Ferhad i bio je s područja današnje Obarske, gdje je imao imanje. U popisu se, te 1533. godine, pominje i handžija Husein, što znači da je u naselju postojao bar jedan han.
Sve do 1580. godine Četvrtkovište je, iako već značajno naselje, imalo status sela, a te godine je, carskom naredbom, postalo kasaba, što je bilo veoma važno za sve mještane. Taj carski ukaz je veoma značajan, jer je jedini sačuvani dokument te vrste, uz onaj o proglašenju Mitrovice za šeher, i iz njega se vidi koje je sve uslove moralo zadovoljiti neko mjesto da bi steklo taj rang u hijerarhiji naseljenih mjesta Turske carevine. Da bi neko mjesto dobilo status kasabe moralo je imati ustaljen pazarni dan i najmanje jednu džamiju u kojoj se redovno obavlja džuma. Uz uobičajenu seosku privredu, u njemu je bilo i više zanatlija –samardžija, kovača, potkivača konja, obućara, krojača, štavljača kože itd, koji su bili neophodni u jednoj tako važnoj stanici na prometnom trgovačkom putu. Popis iz 1600. godine pominje i imena tih zanatlija.
( nastaviće se )