Sarajevski atentat i Prvi svjetski rat
Piše: Saud Grabčanović
Kraljevina Srbija je još od 1903. godine vodila otvorenu agresivnu politiku i spremala se za rat i protiv Austro-Ugarske i protiv Turske, jer se nadala da će rušenjem tih dviju velesila ostvariti ideju Velike Srbije, koja se tada obično maskirala težnjom za ujedinjenjem Južnih Slovena. Ove su se subverzivne aktivnosti našeg istočnog susjeda posebno pojačale nakon austrougarske aneksije BiH 1908. godine. Srbija je organizovala brojne odbore, tajna udruženja poput četničkog, te provodila jaku propagandu i spremala vojsku. U to se vrijeme u BiH počelo osjećati i pojačano djelovanje srpske nacionalističke propagande preko terorističke organizacije Mlade Bosne, čiji članovi preduzimaju niz atentata. Među njima je svakako najpoznatiji neuspjeli atentat mladog srpskog teroriste Bogdana Žerajića na zemaljskog poglavara generala Marijana Varešanina. Ovaj neuspjeli atentat je izvršen u Sarajevu 15. jula 1910. godine na dan otvaranja Bosanskog sabora. Žerajić je ispalio pet hitaca iz revolvera u vojnog namjesnika Varešanina, ali je promašio svih pet puta i onda je sa šestim metkom počinio samoubistvo. Tokom 1912. i 1913. godine u omladinskim terorističkim krugovima u BiH je bilo mnogih planova o atentatima na istaknute ličnosti Monarhije. Tako su 1912. godine prosrpski orijentisani muslimani Đulaga Bukovac i Ibrahim Fazilnović namjeravali izvesti atentat na cara Franju Ferdinanda prilikom njegove posjete BiH. Ali, do tog atentata nije došlo, jer je te godine započeo Prvi balkanski rat, pa su Bukovac i Fazilnović pobjegli u Srbiju i prijavili se u četnike majora Tankosića. Primjer planiranog atentata je bio i plan Srećka Džamonje, mladobosanca hrvatske narodnosti, koji je namjeravao ubiti Bertholda, ministra vanjskih poslova Monarhije. Džamonja je otišao u Beograd u potrazi za oružjem, ali su ga neki ljudi u tamo uvjerili da bi to Srbiji donijelo više štete nego koristi, pa je on odustao od atentata. 1912. godine je, nakon dužih priprema, Srbija uz pomoć Rusije i svojih malih balkanskih saveznika Crne Gore, Bugarske i Grčke ušla u Prvi balkanski rat, u kome su zajedničkim snagama sa Balkana potisnuli Osmansko carstvo. U Drugom balkanskom ratu 1913. godine, koji je vođen radi teritorijalne podjele Makedonije između dojučerašnjih „saveznika“ Srbije i Bugarske, Srbija je sa saveznicima porazila Bugarsku i otela joj tu teritoriju. Tako se Srbija uspjela veoma proširiti na jugu i postala je mali hegemon na Balkanu. Poslije uspjeha u Balkanskim ratovima 1912-1913. godine naglo je došlo do jačanje srpske države. Tadašnje kraljevine Srbija i Crna Gora su bile sateliti Ruskog carstva. U Evropi je, inače, u ta vremena vladao antagonizam velikih sila koji je bio uzrokovan „nepravednom“ podjelom svjetskih kolonija. Nakon balkanskih ratova u proljeće 1913. godine jako su se zaoštrili odnosi izmedju Austro-Ugarske i Srbije. Srbija je osvajanjima maltene udvostručila veličinu svoje teritorije, a da se domogla i dijela albanske obale (kao što je namjeravala), mogla je ugroziti strateške interese Austro-Ugarske na Jadranu. Budući da se činilo da je rat neizbježan, vojni namjesnik u Bosni general Oskar Poćorek ( Potiorek) je odmah preduzeo vrlo energične mjere za sigurnost zemlje. Na dan 2. maja 1913. godine on je proglasio vanredno stanje, raspustio bosanski Sabor i suspendovao građanske sudove, zabranio mnoga srpska udruženja i uzeo u svoje ruke upravljanje svim školama u Bosni i Hercegovini. Neposredna je kriza i ratna prijetnja prošla kad je Prvi balkanski rat završen 30. maja te godine, sa Londonskim ugovorom o miru. Nakon pobjede u balkanskim ratovima u Srbiji naglo jačaju velikosrpski nacionalizam i teritorijalne pretenzije prema BiH. U Bosnu se šalju tajni srpski agenti koji se infiltriraju u rad tobožnjeg jugoslavenskog, a u stvari pro-srbijanskog radikalnog, tajnog udruženje zvanog „Mlada Bosna“, koje se na taj način pretvara u pravu terorističku organizaciju. Kraljevina Srbija je finansirala rad ovog „udruženja“, ustvari čisto terorističke organizacije, gledano sa današnjeg aspekta. Pripadnici ove organizacije su slani u Srbiju na vojno-terorističku obuku i nakon nje su se tajno vraćali u BiH kao dobro izvježbani za subverzivno-terorističke aktivnosti. Iz Srbije je preko Drine u Bosnu tajno slano naoružanje i municija za teroriste, novac i propagandni materijal. Kao rezultat ovih terorističkih aktivnosti iz susjedne nam zemlje, 28. juna.1914. godine uslijedio je uspješni atentat na austrijskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, kojeg je izvršio Gavrilo Princip. Nadvojvoda Franc Ferdinand je, kao nasljednik habsburškog prijestola i generalni inspektor svih oružanih snaga Carevine, došao u junu 1914. godine na ljetne manevre austrougarske vojske u Bosni. Naime, 26. i 27. juna 1914. godine održavali su se ljetni vojni manevri kod Tarčina u blizini Sarajeva. Vojne manevre izvodile su trupe 15.s arajevskog i 16. dubrovačkog korpusa, kojima je zapovijedao vojni guverner Bosne i Hercegovine Oskar Poćorek. Ovim je vojnim manevrima prisustvovao i tadašnji austrougarski prestolonasljednik Franc Ferdinand. Nakon manevara je 28. juna na Vidovdan bila predviđena i njegova službena posjeta Sarajevu, i to na godišnjicu Kosovske bitke i najsvetiji dan u mističnom kalendaru srpskog klero-nacionalizma. Držeći se dogovorenog puta koji je prethodnog dana bio najavljen u listu Bosnische Post, povorka carskih limuzina je prošla, ni manje ni više, nego pokraj šestorice terorista-atentatora “Mlade Bosne” naoružanih bombama i pištoljima. Petorica terorista su propustila priliku da pucaju, dok je šesti terorista Nedeljko Čabrinović bacio bombu na automobil u kojem se vozio nadvojvoda. Međutim, bomba se od njega odbila i ranila je ljude u sljedećem automobilu. Nakon ovog incidenta došlo je do velike pometnje u koloni, pa je vozač nadvojvodinog automobila zalutao u sporednu ulicu, gdje se je zaustavio. Tu se nalazio posljednji atentator Gavrilo Princip, koji je bio naoružan pištoljem. Gavrilo Princip je iskoristio tu pometnju i iz neposredne blizine je pucao na nadvojvodin automobil. On je tom prilikom teško ranio prestolonaslednika Franca Ferdinanda i njegovu trudnu suprugu Sofiju. Oboje su nedugo zatim preminuli od teških rana koje su zadobili u atentatu.Terorista Princip je odmah nakon atentata bio savladan i na licu mjesta uhapšen. Već idućeg dana, 29. juna 1914. godine, general Poćorek je u Sarajevu proglasio prijeki sud. Izvršioci atentata i zavjerenici su bili članovi organizacije „Mlada Bosna“ : Gavrilo Princip, Nedeljko Čabrinović, Trifko Grabež, Vaso Čubrilović, Cvjetko Popović, Muhamed Mehmedbašić, Danilo Ilić, Miško Jovanović, Veljko Čubrilović, Jakov Milović, Neđo Kerović, Mitar Kerović, Lazar Đukić, Ivo Kranjčević, Cvijan Stjepanović, Branko Zagorac i Marko Perin. Svi su bili uhapšeni i bilo im je suđeno. Ubica Princip je bio maloljetan, kao i nekoliko njegovih drugova, pa su bili osuđeni na dugogodišnju robiju. Ubica Gavrilo Princip, čiji su meci usmrtili Franju Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju, Nedeljko Čabrinović, koji je bacio bombu na prestolonasljednikov automobil prije Principova atentata, te Trifko Grabež, dobili su kao maloljetni po 20 godina teške tamnice. Treba napomenuti da je i ostatak izvršilaca atentata i zavjerenika osuđen, a kazne su se kretale od 3 do 16 godina tamnice, do doživotnih robija pa čak i smrtne kazne vješanjem. Smrtne kazne su dobili : Danilo Ilić, Miško Jovanović i Veljko Čubrilović. Tri glavna atentatora: Princip, Čabrinović i Grabež, poslani su na izdržavanje kazne izvan BiH, u vojni zatvor u Terezinu (Češka), dok su ostala desetorica zavjerenika prebačeni u Zenicu u najveći zatvor u Bosni i Hercegovini. Ni jedan od glavnih terorista se nije živ vratio sa robije, svi su pomrli u zatvoru. Ovaj atentat, koji je zgrozio Evropu, izazvao je veliki bijes u Austro-Ugarskoj, čije su vlasti za atentat optužile kraljevinu Srbiju. Istragom je dokazano da je atentator Gavrilo Princip bio uvježbavan u terorističkim kampovima u Srbiji i da je bio u vezi sa srpskom obavještajnom službom, kojom je zapovijedao pukovnik Dragutin Dimitrijević-Apis. Zbog toga je Austro-Ugarska ubrzo uputila ultimatum kraljevini Srbiji da joj se dopusti da na teritoriji Srbije istražuje ubistvo i hapsi ubice. Srpska vlada i srpski kralj Petar I su prihvatili samo dio ultimatuma, a najveći dio su odbacili. Nakon što je Kraljevina Srbija odbacila ultimatum, Austro-Ugarska joj je u avgustu 1914. godine objavila rat. To je, praktično, bio početka Prvog svjetskog rata koji će odnijeti milione života i biti koban za tadašnje velike carevine, posebno i za samu Austro-Ugarsku. U početku rata vojne operacije između Austro-Ugarske i Srbije su vođene u istočnoj Bosni i zapadnoj Srbiji u dolini rijeke Drine. Srpska vojska je uspjela odoljeti napadu nadmoćnijeg neprijatelja i izvojevati iznenađujuće pobjede nad Austrougarima u bitkama na Ceru i Kolubari. Ali ne zadugo. Krajem 1915. godine austrougarske trupe, potpomognute njemačkim trupama generala Makenzena, u velikoj ofanzivi uspjele su poraziti srpsku vojsku. Potpuno razbijena, srpska vojska se, uz ogromne žrtve, povukla pred moćnim neprijateljem, tačnije pobjegla je preko Albanije kod svojih saveznika Francuza u Grčku. Nakon totalnog sloma srpske vojske potkraj 1915. godine, cijelokupna teritorija Srbije je bila okupirana od strane austro-njemačkih trupa. Srpske žrtve u tom ratu su bile ogromne, život je izgubio svaki treći stanovnik kraljevine Srbije. Pod austrougarskom okupacijom kraljevina Srbija je ostala sve do oktobra 1918. godine i ekonomskog sloma i raspada Austro-Ugarske. Prilikom raspada Austrougarske monarhije, u novembru 1918. godine BiH je bez ikakvog referenduma ili plebiscita lokalnog stanovništva, samo po odluci šaćice „narodnih“ zastupnika, jednostavno bila prisajedinjena novoformiranoj Državi SHS, koja će nešto kasnije dobiti ime Kraljevina Jugoslavija. Bošnjake tada niko nije pitao ni za šta! Tu su državnu tvorevinu Srbima i Srbiji darovali zapadni saveznici kao nagradu za učešće u Prvom svjetskom ratu na njihovoj strani. Ta nova država je, u stvari, po svom uređenju, od postanka pa sve do svog žalosnog kraja 1941. godine, predstavljala „Veliku Srbiju“ pod maskom nekakve lažne „Jugoslavije“!