Piše: Jusuf Trbić
Dolazak Austro-Ugarske na ove prostore bio je prelomni događaj u istoriji Bosne. Nakon dugih i sporih vijekova turske vladavine, u Bosni su se uskomešali ljudi i narodi, i sve je ubrzano počelo da se mijenja. Ustanci i stalni sukobi i završetak rusko-turskih ratova 1877. godine bili su jedan od razloga ili opravdanja da se na Berlinskom kongresu donese odluka da Austro-Ugarska dobije mandat za okupaciju Bosne. Zanimljivo je da je tada hiljadugodišnje ime države promijenjeno iz Bosna – u Bosna i Hercegovina, i to na prilično neobičan način. Naime, u jednom bosanskom zakonu od 20. februara 1880. godine, kojim je uređeno pitanje uprave u državi, rečeno je da se reguliše državna uprava u provincijama Bosna i Hercegovina, jer je tako bila organizovana državna služba. To je, iz neobjašnjivih razloga, preuzeto u članu XXV Berlinskog ugovora, pa je, umjesto zvaničnog naziva Bosanski vilajet ili Vilajet Bosna, ili samo država Bosna, napisano da se pod austrougarsku vlast stavljaju dvije provincije, Bosna i Hercegovina, kao da se nije radilo o jednoj državi. To je kasnije prepisivano u drugim dokumentima, pa je zemlja, koja se hiljadu godina zvala Bosna, preimenovana u Bosna i Hercegovina, što sugeriše da to nije jedinstvena, već podijeljena država. Ne treba naglašavati kome je to odgovaralo i ko se snažno založio za to da takvo rogobatno ime ostane.
A dolazak novog vladara izazvao je velike potrese, bune i ratne sukobe, koji su se prilično brzo završili. Muslimani su smatrali da dolazi neprijateljska vlast, pa se veliki broj njih odselio, najviše u Tursku, Makedoniju i Albaniju, pravoslavci su smatrali da je svaka druga vlast bolja nego turska, a katolici da dolaze “njihovi”. Bijeljina je doživjela manje potresa od drugih većih gradova u Bosni. Istina, manji broj dobrovoljaca je otišao i pridružio se jedinicama pljevaljskog muftije, koje su novim okupatorima pružale otpor na prostoru između Tuzle i Doboja. Kad je do Brezovog Polja stigla XIII divizija austrougarske vojske, jedna pješačka pukovnija zaputila se do Dragaljevca, gdje je došla i delegacija Bijeljine, sastavljena od najviđenijih ljudi svih konfesija, da pozdravi novog okupatora. Austrougarska vojska je tako ušla u Bijeljinu bez otpora.
I dok je Austro- Ugarska, uz sporadične borbe, preuzimala Bosnu, javljali su se novi pokušaji da se organizuje svenarodni otpor. Jedan od tih pokušaja bio je i dogovor u Šapcu između Miće Ljubibratića i grupe bosanskih begova, među kojima su bili i Bijeljinac Mehmedali-beg Fidahić i Hadži.beg Hurembegović iz Janje, ali je plan propao, najviše zbog protivljenja srbijanske vlade, koja je u tome vidjela opasnost za sebe.
Ubrzo je Austro-Ugarska pokazala da nije došla privremeno. Počela je organizovana eksploatacija prirodnih bogatstava, gradnja puteva, pruga, industrijskih pogona, procvjetala je trgovina i novo doba je kao bujica zapljusnulo nekada zabačeni kutak Turske carevine. Počelo je i oduzimanje zemlje, na kojoj je nova vlast naseljavala koloniste iz Njemačke i drugih dijelova Carstva. Do početka novog vijeka izvršeno je kolonizovanje Mađara, kao i Slovaka iz Bačke, a za njemačke naseljenike podignuto je Novo Selo ( Franz Josefsfeld). Uspostavljene su zemljišne knjige i katastar, kao i novi sistem ubiranja poreza, pa je Austro-Ugarska je potpuno stabilizovala vlast i okrenula se prema Srbiji. Bilo je očigledno da se ona neće zaustaviti na bosansko-srbijanskoj granici. Već krajem prve decenije devetnaestog vijeka, i s jedne i s druge strane započele su pripreme za rat, u čemu je Bijeljina ponovo imala značaj strateški važnog područja. Sve češće su bile pobune pravoslavnog stanovništva u Bosni protiv nove vlasti, i sve veće represalije protiv njih. Krajem 1915. godine ( 3. novembra) počeo je poznati “veleizdajnički proces” u Banjoj Luci, kad je na optuženičku klupu izvedeno 156 Srba iz cijele Bosne, među kojima je bilo i 15 Semberaca. Među optuženima je bilo mnogo sveštenika, učitelja, profesora, činovnika, đaka i studenata. Poslije skoro šestomjesečnog procesa ( završen 22. aprila 1916.), zbog djelovanja protiv države, izrečene su drakonske kazne : 16 optuženih osuđeno je na smrt, a ostali na kaznu zatvora od dvije do 22 godine.
Među osuđenima je bio i Maksim Đurković seljak iz Donje Trnove, koji je 1910. godine izabran za predstavnika Semberije u Bosanskom saboru, na listi Petra Kočića. Osuđen je na 14 godina robije. Na desetogodišnju robiju osuđen je Stevo Nikolić, upravnik Osnovne škole u Bijeljini i jedan od najuglednijih ljudi u gradu, a kaznu zatvora od 15 godina dobio je Tošo Stančić, seljak iz Dvorova. Petogodišnje kazne dobili su : Cvijetin Bobar, seljak iz Batra, Mićo Mićić, pekarski pomoćnik iz Janje i Jakov Milović, seljak iz Obriježi, kao i čuveni bijeljinski ljekar i prosvjetitelj Vojislav Đedo Kecmanović. Mnogo strožije kazne dobili su : Jefto Jeftić, seljak iz Popova ( 12 godina robije), Andrija Urošević, zidar iz Bijeljine ( 18 godina), Jovan Perenčević, đak iz Korenite, dvadesetogodišnjak ( 12 godina), Nikola Jovanović Nidžan, učitelj iz Broca (16 godina). Ljubo Todorović je osuđen na 5 i po godina, kao i Jovo Vidaković, tada poznati bijeljinski učitelj. Većina njih kazne je dobila zbog onoga što su rekli, pa je tako nova vlast na velika vrata uvela ono što smo kasnije nazvali “verbalni delikt”.
Ali, ubrzo je rat krenuo u drugom smjeru, i postalo je očigledno da se Austrougarska monarhija raspada. Kako je zapisao Rodoljub Čolaković, u proljeće 1918. godine u stanu književnika i advokata Mate Hanžekovića priređen je program u jugoslovenskom duhu, ali hapšenja nije bilo. Čekalo se ujedinjenje. U Zagrebu je krajem oktobra formirano Narodno vijeće Srba,. Hrvata i Slovenaca, koje je objavilo otcjepljenje južnoslovenskih zemalja od Austro-Ugarske, a uskoro su osnovana i državna vijeća. U Sarajevu je formirano Narodno vijeće za BiH, a vrlo brzo nakon toga i Narodno vijeće za Bijeljinu, u kojem su bili : Stevo Nikolić Živanović, Vasko Ljubojević, Jovo Petrović i Vojo Panić od Srba, Hasan-beg Salihović od muslimana, i Hrvat dr. Mato Hanžeković. Narodno vijheće je imalo vlast u gradu sve do ujedinjenja i stvaranja nove države 1. decembra 1918. godine.
Na brdovitom Balkanu je počelo još jedno relativno zatišje, do nove bure koju je donio Drugi svjetski rat.