Piše: Saud Grabčanović
REFORMISANJE CRKVE BOSANSKE I PROMJENA DOGMI
U posljednjem stoljeću postojanja Bosanskog kraljevstva, negdje krajem 14. i početkom 15. Vijeka, u krilu Crkve bosanske je došlo do reformacije njezinog tvrdog bogumilskog učenja. Tada su bile skoro potpuno napuštene njene ranije bogumilske dogme koje su je krasile preko tri stotine godina. Ova se „nova“ crkva svojim učenjem i dogmama počela približavati katoličkoj i pravoslavnoj crkvi. Naravno, ove promjene su automatski dovele do sukoba unutar Crkve bosanske, između njenog „tvrdog jezgra“, koje su činili tradicionalisti koji su bili protiv tih promjena, i pristalica „novog učenja“, koje su činili Bošnjani iz mlade generacije. U to vrijeme mlađi pripadnici bosanskog stanovništva i plemstva, sljedbenici Crkve bosanske, takozvani „mirski ili mrsni ljudi“, počeli su zanemarivati i napuštati njezine crkvene dogme. Ovo se na kraju odrazilo i na tvrdu jezgru, elitu te crkve, „perfecte“ koji su se nazivali „pravi krstjani i krstjanice“ za koje su važila stroga pravila i zakoni crkve i koji su bili primjerom običnim vjernicima. Prema prvobitnim crkvenim dogmama bogumilstva „pravi krstjani i krstjanice“, koji su u stvari predstavljali bogumilske redovnike i redovnice, živjeli su isposničkim životom i u potpunom celibatu. Međutim, vremenom je i elita Crkve bosanske počela malo po malo da napušta ove dogme i da ih mijenja. Redovnici, kao i crkveno vođstvo Crkve bosanske su napustili celibat i počeli su se ženiti i udavati i imati potomstvo. U iskrivljavanju pravog bogumilskog učenja jednako kao i „mrsni ljudi“ ponašali su se i „perfecti“, kao i njihovo vođstvo – „strojnici“, „djedovi“ i „gosti“.
Do kakvih je sve promjena došlo u učenju Crkve bosanske u 15. vijeku najbolje nam danas svjedoče dva istorijska dokumenta iz tog doba. Prvi je „Zbornik Hvala krstjanina“ iz 1404. godine, koji je jedan od najvažnijih rukopisa te nove reformisane Crkve bosanske, a drugi je oporuka (testament) „gosta“ Crkve bosanske Radina Butkovića iz 1466. godine. Ti nam dokumenti danas svjedoče o velikim promjenama koje su se desile u učenju Crkve bosanske, koja je skoro potpuno napustila svoje ranije bogumilske dualističke kanone. „Zbornik Hvala krstjanina“ daje nam jasnu potvrdu da je Crkva bosanska početkom 15. vijeka potpuno napustila svoje izvorne bogumilske korijene. Taj nam zbornik danas jasno govori da su „novi“ bosanski krstjani, za razliku od bogumila, tada počeli štovati svetačke moći i priznavati vjerske istine sadržane u „apostolskom vjerovanju“ , i to sve osim one koja glasi: „vjerujem u svetu katoličku crkvu“. Tadašnja Crkva bosanska je prihvatila i praznovala mnoge kršćanske praznike koje u svom ranijem bogumilskom periodu nije priznavala: Isusovo rođenje (Božić), Blagovijesti, Uskrsnuće i Uzašašće, Dan sv. Djevice Marije, sv. Petra i Pavla, sv. Mihovila Arkanđela, sv. Stjepana i Sve svete. Bosanski heretici su tada prestali prezirati i osuđivati Stari Zavjet (Tevrat). Dokaz o tome daje nam „Zbornik Hvala krstjanina“ koji u sebi sadrži dekalog (Deset Božijih zapovjesti iz Starog zavjeta), ali i slike starozavjetnih proroka, kao Noa (Nuha), Mojsija (Musaa) i drugih, a tu je i Ivan Krstitelj ( Jahija Pejgamber) za kojeg znamo da su ga ranije bosanski bogumili prezirali i gledali na njega kao na vraga. Po svojim novim kanonima Crkva bosanska je prihvatila i Sveto Trojstvo, i počela je vjerovati, kao i većina ostalih kršćana, u Boga Oca, Sina i Duha Svetoga. Ovo je bilo potpuno suprotno ranijem bogumilstvu koje poznaje samo jedno lice Isusovo-božansko (monofiziti), te na Isusa i Mariju gleda kao na duhovna i nematerijalna bića. Crkva bosanska je u to vrijeme, za razliku od bogumilskog perioda, vjerovala u materinstvo Majke Božije, u stvarno mučenje i smrt Isusovu, zatim u njegovo uskrsnuće i uzašašće, u istočni grijeh, osobne grijehe, oproštenje grijeha, u vječni život, posebni sud nakon smrti i Strašni sud, i naravno, u milost Božiju.Takođe je Crkva bosanska u to vrijeme prihvatila i križ kao simbol kršćanstva.To je bilo potpuno suprotno ranijem bogumilskom poimanju križa! Od toga se vremena simbol križa počinje pojavljivati i na stećcima, krstjanskim nadgrobnim spomenicima. Ono što je iz ranijeg učenja Crkve bosanske ostalo, bilo je protivljenje upotrebi zvona na crkvama i postavljanju ikona i kipova u njihovim crkvama-hižama.
Na osnovu ovoga jasno je da je Crkva bosanska tada nastojala postati „pravovjernom“ kršćanskom konfesijom, koja se u hristološkom kontekstu nije mnogo razlikovala od dvije najveće kršćanske denominacije. Ipak, na osnovu dostupnih izvora nije nam poznato u potpunosti pneumološko vjerovanje te „nove“ Crkve bosanske. U svom ekleziološkom kontekstu, Crkva bosanska je kao i prije ostala autonomna i nije priznavala papu a ni vaseljenskog patrijarha, niti jurisdikciju bilo koje druge crkve ili kršćanskog velikodostojnika. Iz oporuke „gosta“ Radina Butkovića saznajemo mnoge karakteristike ove „nove“- reformisane Crkve bosanske. Crkva bosanska je u njegovo vrijeme korjenito izmijenila svoje učenje u odnosu na svoj raniji bogumilski period i odbacila stare dogme. U oporuci „gosta“ Crkve bosanske Radina Butkovića saznajemo takođe mnogo novih detalja o tome. Iz Radinove oporuke saznajemo i o strukturi i hijerarhiji tadašnje Crkve bosanske čija se hijerarhija i nazivi nisu mnogo izmijenili u odnosu na raniji period. Crkva bosanska je tada bila kršćanska konfesija koja je imala svoju crkvenu strukturu i hijerarhiju, različitu od dvije velike kršćanske konfesije (rimokatoličanstva i pravoslavlja). Svi članovi Crkve bosanske dijelili se i dalje na dvije grupe kao i u doba bogumilstva: 1. Mirski (mrsni) ljudi (credentes), koji su činili najbrojniju skupinu i 2. Pravi krstjani i krstjanice, tj. redovnici (regulantes), koji su činili manju skupinu. Iz ove skupine izdvajali su se svi članovi crkvene hijerarhije, a to su: Strojnici ili poglaviti krstjani-nosioci različitih crkvenih službi. Iz strojnika proizilazile su dvije vrste crkvenih dostojanstvenika, niži u hijerarhiji Starci i viši Gosti. Na čelu crkve se i dalje nalazio Djed u funkciji biskupa. Gost Radin dalje u svom testamentu naglašava važnost molitve i veliki značaj posta. U ovoj oporuci postoji i jedan zanimljiv dio koji se odnosi na privatni život „gosta“ Radina Butkovića. Gost Radin je ovom oporukom ostavio svojim nasljednicima 5.640 velikih zlatnih dukata, osim drugog nepokretnog kao i pokretnog imanja: konje, srebrne i zlatne tanjire…! U oporuci on kaže da ostavlja svojim nasljednicima i svoju odjeću: “plašt ukrašen krznom i zlatom” i “crveni plašt od svile sa šesterostrukim nitima ukrašen krznom i samurovinom a što mi ga je podario Gospodar Kralj Matijaš”. Ovo je frapantan podatak koji nam govori da su se u tadašnjoj Crkvi bosanskoj desile promjene koje su potpuno suprotne ranijem izvornom bogumilskom vjerovanju.
(nastaviće se)