Piše: Saud Grabčanović
UVOD
Crkva bosanska i njeni sljedbenici zvani „krstjani“ ili „dobri Bošnjani“ ili bogumili, kako su se još zvali, već dugo vremena su predmet pručavanja mnogih istoriografa sa naših prostora, kao i iz inostranstva. Prema dosadašnjim saznanjima ova je crkva u svojoj istoriji dugoj preko četiri vijeka imala dvije etape razvoja koje su međusobno dosta suprotne i kontradiktorne, pa zato neki danas pokušavaju dokazati da se tu radi o dvije različite crkve koje su imale potpuno različite crkvene dogme. Razlog ovome su nesretne istorijske okolnosti zbog kojih je ova crkva već odavno nestala sa scene u našoj Bosni, a sa njom i skoro svi pisani dokumenti vezani za nju. Zbog ovoga je stvarna istorija Crkve bosanske obavijena velom tajanstvenosti i nepoznanica.
Po doskora uvriježenoj teoriji Crkva bosanska je u vrijeme kada je nastala slijedila bogumilski nauk i njegove kanone i dogme. Bogumili su u to vrijeme za ostale kršćane heretike, predstavljali otpadnike od Kristove vjere. Njih je odavno nestalo u Bosni, o njima se jako malo zna a njihova istorija je zavijena u tamu vijekova. Tome su najviše doprinijeli progoni te crkve i njenih sljedbenika od strane susjednih katoličkih i pravoslavnih država koje su neprekidno vodile krstaške ratove protiv Bosne i heretika u njoj. U tim je ratovima uništena većina pisanih dokumenata i ostalih materijalnih svjedočanstava o bogumilima i njihovoj crkvi. Od svih materijalnih svjedočanstava njihovog prisustva na ovim prostorima danas postoje samo dva njihova jevanđelja, kao i njihovi nadgrobni spomenici-stećci! Sljedbenici bosanske crkve -bogumili, u doba srednjovjekovne državnosti Bosne predstavljali su većinsko stanovništvo, elitu i kičmu te države. Ta crkva je imala izuzetno veliki uticaj na politiku banovine, a kasnije i kraljevine Bosne u dugom vremenskom periodu njenog postojanja. Crkvi bosanskoj su pripadali skoro svi bosanski banovi i kraljevi, kao i bosansko plemstvo. Izuzetak je predstavljala samo nekolicina posljednjih bosanskih kraljeva koji su prigrlili katoličanstvo i koji su nastojali uništiti Crkvu bosansku pa su proganjali njene sljedbenike. Ova prva faza razvoja Crkve bosanske trajala je oko tri vijeka. Za vrijeme prakticiranja bogumilskog nauka ova je Crkva bila karakteristična po svojim veoma strogim vjerskim dogmama i prilično različitom crkvenom učenju u odnosu na ostale kršćanske crkve toga vremena. U posljednjem stoljeću postojanja Crkve bosanske došlo je do radikalnih promjena u njenom crkvenom nauku i do skoro potpunog napuštanja i odbacivanja tvrdih bogumilskih dogmi koje su za nju bile vijekovima karakteristične. Tada je pod okriljem Crkve bosanske praktično bila stvorena jedna nova i drugačija kršćanska zajednica koja je sa ranijom crkvom imala jako malo dodirnih tačaka. Zbog ovoga danas neki poznati svjetski istoričari, poput Noela Malcolma i Johna Fina, smatraju da Bosanska crkva uopšte nije bila Bogumilskog karaktera jer po njima nema mnogo dokaza da je ta crkva bila bogumilska. Oni ovu svoju tezu potkrepljuju činjenicom što se u skoro svakoj preostaloj manuskripti Crkve bosanske iz 15. vijeka pojavljuje krst, a poznato je da su bogumili bili strogo protiv krsta. Oni smatraju da je u Bosni postojala grupa “patarena” (bogumila) ali da je to bila odvojena grupa od Crkve bosanske. Problem sa heretičkim shvatanjem Crkve bosanske jeste u tome što domaći izvori, iako ih je jako malo, ne potvrđuju heretički karakter te Crkve. John Fine i Noel Malcom ovim tezama nastoje pomiriti suprotstavljene vatikanske i domaće izvore tvrdnjom da je pored pravovjerne Crkve bosanske, postojala i neka heretička sekta. U testamentu gosta Radina zaista nema tragova dualističkog učenja, on započinje simbolom krsta, itd. Po meni ovi njihovi navodi su samo djelimično tačni, a ovu moju tvrdnju nedvojbeno nam dokazuju bogumilski nadgrobni spomneci-stećci.
Stećci koji potiču iz ranijih vremena prije 15. vijeka, na sebi uopšte nemaju simbol križa, dok križ imaju samo stećci iz poslednjeg stoljeća postojanja Crkve bosanske,iz perioda kada se je ona reformisala i kada je prihvatila križ kao simbol vjere! Stećci su isključivo vezani za Bogumile i Crkvu bosansku, a dokaz za to je njihova rasprostranjenost samo u okvirima nekadašnjeg srednjovjekovnog Bosanskog kraljevstva. U ostalim zemljama u okruženju, kao i u Evropi, takvog nečeg uopšte nema, jer su se stećci smatrali heretičkim nadgrobnim spomenicima, pa su bili zabranjeni. Ja na osnovu ovoga smatram da je Crkva bosanska u svom početku bila bogumilska, dok je pri kraju svog postojanja taj heretički nauk potpuno napustila! Korjenite reforme crkvenog nauka unutar Crkve bosanske krajem 14. i početkom 15. vijeka su ovu crkvu približile ostalim kršćanskim crkvama i ona je praktično postala pretečom Reformacije koju je vijek kasnije u Evropi započeo Martin Luter. Međutim, ove promjene učenja sigurno nisu prošle bez otpora sljedbenika tvrdog bogumilskog jezgra, pa se Crkva bosanska početkom 15. vijeka sama od sebe počela iznutra rastakati i tako slabiti i gubiti svoj raniji veliki politički uticaj u Bosanskom kraljevstvu.
(nastaviće se)