Naseljavanje prognanika u Bijeljinu i gradove u Bosni
Piše: Saud Grabčanović
Struktura stanovništva u Knjaževini Srbiji prije pogroma 1862. godine
Bošnjačko stanovništvo u gradovima Knjaževine Srbije je činilo većinu prije genocida i pogroma koji je nad njim vršen u kontinuitetu od 1830. do 1862. godine. Kulminacija i najveći progon i iseljavanje desili su se 1862. godine, nakon konferencije u Kanlidži. Među muslimanskim stanovništvom tadašnje Knjaževine Srbije (Smederevskog sandžaka-Beogradskog pašaluka) bilo je veoma malo etničkih Turaka, koje su tada Bošnjaci nazivali Gangricima ili Mandžukama. Početkom i sredinom 19. vijeka Bošnjaci-muslimani su bili većinsko stanovništvo, naročito u Beogradu, Šapcu i Užicu. U jedanaest nahija Beogradskog pašaluka oni su predstavljali 58% stanovništva. Jezgro bošnjačko-muslimanskog stanovnistva u Srbiji formiralo se kroz dugotrajan i složen proces, dijelom islamizacijom domaćeg slavenskog stanovništva raznorodne etničke pripadnosti, a dijelom doseljavanjem iz Bosne, sa zapada i istoka, kao i trajnim nastanjenjem i asimilacijom grupa i pojedinaca neslavenskog porijekla. Tako su u Beogradu Bošnjaci muslimani činili četiri petine u odnosu na drugo stanovništvo, a u Užicu 96,7% od ukupnog broja stanovništva grada, dok je u Pomoravlju taj procenat iznosio 65%. U Sokolu i osam okolnih sela bilo je 1.600 muslimana, dok je u Šapcu bilo oko 1000 muslimana, samo muških glava, a broj žena je bio nepoznat. Beograd je početkom sedme decenije 19. vijeka imao 730 muslimanska, 536 nemuslimanska i 3 romska domaćinstva, 2.328 zgrada i kuća, od kojih su 842 bile srpske a 1486 muslimanske. U Beogradu je, kako je i gore navedeno, 1862. godine bilo 2.328 zgrade i kuće, od čega 842 srpske i skoro dvostruko više muslimanskih kuća (1.486). Srpski pisac i leksikograf Vuk Karadžić navodi da je početkom 19. vijeka Beograd imao 14 džamija. Prema jednom turskom planu beogradskog grada i varoši, koji potiče iz 1863. Godine, u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, nalazi se naznačeno i 13 džamija i tri tekije: Hasan-pašina džamija u Donjem gradu, Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu, Sultan Mustafina džamija, Ali-pašina džamija, Bajrakli džamija (Čokadži hadži-Alijina), Reis-efendijina džamija, Laz-oglije džamija, Jahja-pašina džamija, Defterdarova džamija, Laz-hadži Mahmuda džamija, Kizlar-agina džamija, Bajram-begova džamija, Ejnehan-begova džamija (Batal džamija), Šejh Hasana-efendije tekija, Šejha Muhameda tekija, Šejh Hafiza Mehmeda tekija. Užice je u to vrijeme bio drugi grad po veličini u Srbiji. Joakim Vujić u svom “Putešestviju” navodi da je u Užicu 1826. godine bilo 1200 muslimanskih kuća, 20 džamija i samo 80 srpskih kuća. Engleski putopisac Andrej Arčibald Paton naveo da je Užice 1834. godine imalo 3.500 muslimanskih i 600 srpskih kuća, dok Vladimir Karić piše da je u Užicu 1844. godine bilo 3697 Turaka, (čitaj Bošnjaka muslimana) i samo 707 Srba ( muških glava). Ovakva struktura stanovništva i ovoliko veliki procenat Bošnjaka nikako nije odgovarao velikosrpskim nacionalistima i remetio je njihove planove za stvaranje nezavisne etnički čiste srpske države na prostorima Beogradskog pašaluka –autonomne Knjaževine Srbije. Njima nisu bili potrebni Bošnjaci koji ne priznaju njihovog knjaza i njihovu kvazi državicu.
Insceniranje rata, sukoba i genocida u Srbiji 1862. godine
Srpsko-bošnjačkim ratnim sukobima, koji su 1862. godine kulminirali u Srbiji, prethodila je višegodišnja nacinalističko-šovinistička propaganda vlasti u kojoj je prednjačio kler Srpske pravoslavne crkve. Knjaževina Srbija je do te godine bila dio Osmanskog carstva sa posebnom autonomijom, koja je bila data Srbima u dijelovima gradova i selima kao i na teritorijama gdje su Srbi predstavljali većinsko stanovništvo. Srbi su tu imali svoju samoupravu, narodnu vojsku, svoju policiju, sudsku i zakonodavnu vlast, svoje školstvo i crkve. Srbija je imala status autonomne kneževine sa samoupravom za srpsko stanovništvo. Srbi su priznavali vrhovnu vlast sultana i bili formalno-pravno dio Turske carevine. Sve do tada su Srbi i Bošnjaci muslimani u Srbiji relativno normalno živjeli i komunicirali. Sukoba između njih je bilo veoma malo. Stanje međunacionalnih odnosa je bilo slično kao u Bosni prije proteklog rata. Od 1830. godine je posebno bio jak pritisak na Bošnjake muslimane koji su živjeli u selima širom Srbije i koji su bili vlasnici obradive zemlje. Knjaz Miloš, kao i njegov nasljednik sin mu knjaz Mihajlo, stalno su potajno organizovali napade i pritisak na to stanovništvo koje su pred turskim vlastima tobože štitili od zlih srpskih hajduka. Stalno su tražili od sultana da ih iseli u Bosnu i ostale dijelove Turske, jer ih nisu u mogućnosti da zaštite od napada. Osmanski sultani, naivni i potkupljivi, nasjedali su na ove zahtjeve srpskog knjaza i postepeno je vršeno organizovano iseljavanje Bošnjaka muslimana iz sela u Srbiji, počevši od 1830. godine. Bošnjaci u gradovima su tada bili izuzeti iz ovoga i ostavljeni za «konačno rješenje turskog pitanja u Srbiji».U tvrđavama u Srbiji bili su smješteni turski garnizoni sa vojskom. U gradovima su vladali zakoni Osmanskog carstva i odnosili su se samo na muslimane. U gradovima sa bošnjačko-muslimanskom većinom, policija, sudstvo, školstvo ,vlast i zakon su bili isti kao u Turskoj tog doba . Srbi su priznavali vrhovnu vlast sultana i bili formalno-pravno dio Turske carevine. Bilo je to dvovlašće na koje su Osmanski sultani bili natjerani od Rusije i zapadnih sila. Osmansko je carstvo bilo na izdisaju. Tadašnje srpsko vođstvo je procijenilo da su te 1862. Godine, zbog međunarodnih okolnosti, stvoreni uslovi za potpunu nezavisnost i za konačni obračun sa Turcima i da je došao trenutak za potpuno etničko čišćenje Srbije od svih Bošnjaka muslimana. Plan i strategiju osvajanja i objedinjavanja svih «srpskih» zemalja, uključujući i Srbe koji žive preko Drine, a i one preko Save i Dunava, sačinio je rodonačelnik velikosrpstva Ilija Garašanin, koji je bio predsjednik vlade u vrijeme tih sukoba 1862. godine , za vladavine knjaza Mihajla Obrenovića. On je taj plan i strategiju o stvaranju tzv. »Velike Srbije» iznio u svom čuvenom djelu «Načrtanije». Taj pakleni i monstruozni fašistički projekat je već više od stoljeća aktuelna strategija velikosrpskih nacionalista i još uvijek živi u njihovim bolesnim umovima. „Načertanija“ je predstavljalo okosnicu propalog velikosrpskog projekta u ratovima devedesetih na ovim prostorima.
( Nastaviće se)