Piše: Saud Grabčanović
Stvaranje i izgradnja Titovog logora za IB-eovce na Golom otoku
Nakon početka „diferencijacije“ unutar KPJ i hapšenja pristalica Staljina i Rezolucije IB-a, komunističko vođstvo FNRJ na čeli sa Titom je početkom 1949. godine odlučilo da za svoje protivnike podigne logor u kojem će oni biti zatočeni. Idejni tvorac stvaranja takvog logora bio je Edvard Kardelj. Traženo je zabačeno i izolovano mjesto daleko od istočnih granica i zemalja sovjetskoga bloka sa kojima se FNRJ tada graničila. Na kraju dugog vijećanja prihvaćen je prijedlog Aleksandra Rankovića zvanog Marko da se taj logor podigne na pustom otoku u Jadranskom moru koji se zove Goli otok. Nakon uvida koji su obavili organi UDB-e (Uprave državne bezbjednosti) Goli otok je u potpunosti udovoljavao uslovima kao što su izolovanost, tajnost, nemogućnost bjekstva i udaljenost od zone vojne intervencije SSSR-a i graničnih država istočnog bloka, koja je godinama 1949/50/51 smatrana mogućom. Tada je komisija UDB-e konstatovala da je površina Golog otoka od 4,7 kvadratna kilometra bila dovoljna za izgradnju čak četiri logora!
Na Golom otoku prije 1949. godine niko nije živio. Otok se nalazi između dva nenaseljena otoka, otoka Prvića i otoka Sv. Grgur, a na južnoj strani nasuprot strmih stijena otoka Raba. Na obali u dužini 145 km razvukla se planina Velebit sa malo naseljenih mjesta u priobalju. Klimatski, Goli otok je poznat po žarkim i sušnim ljetima, a zimi po jakom pa čak i orkanskom vjetru, buri, koji se ruši s planine Velebit na more. Za vrijeme Prvog svjetskog rata austrougarske vlasti su na njemu uredile logor za ruske vojne zarobljenike. U godinama prije Drugog svjetskog rata general Dušan Simović je predlagao da se na Golom otoku uredi koncentracioni logor za komuniste, ali taj prijedlog nije bio ostvaren zbog pomanjkanja vremena. Komunisti su prije tog rata bili internirani u logor koji se nalazio u Višegradu.
Ubrzo nakon odluke o izgradnji logora na Golom otoku u martu 1949. godine započeli su radovi na izgradnji prvog logora za političke zatvorenike. U prostoru između ostrva Golog otoka, Raba, Prvića, Sv.Grgura i cijelog priobalja bila je uvedena zabrana plovidbe brodovima. Na najvišem vrhu na otoku koji se zove Glavina i koji se izdiže iznad mora čak 227 metara, iskopani su rovovi i postavljena osmatračnica. Pored ovoga su planski bila izgrađena brojna druga utvrđenja predviđena za odbranu otoka sa mora. Danas na Golom otoku postoje ostaci niza bunkera- utvrđenja, sakrivenih u kamenjaru rubnih dijelova otoka, izgrađenih radom kažnjenika. Na malom otoku Sv. Grguru, koji se nalazi u blizini Golog otoka, u uvali otvorenoj prema Velebitu, 1949. godine je bio izgrađen i logor za žene IB-ovke. Prva hapšenja informbiroovaca u Jugoslaviji počela su od ljeta 1948. godine. Prva grupa od 1.300 političkih zatvorenika došla je na Goli otok 9. jula 1949. godine, a do kraja iste godine bilo ih je tamo već 3.663. Broj uhapšenih istovremeno govori i o pretjeranoj žestini obračuna i terora nad informbiroovcima. Istina je da se Jugoslavija našla u izvanredno opasnoj situaciji i da su se neki informbiroovci bavili obavještajnim radom, sabotažama i odmetali u šume i slično. Ali, bez obzira koliko istine ima u onoj čuvenoj tvrdnji branitelja Golog otoka “da nije bilo Golog otoka, cijela Jugoslavija bi bila Goli otok”-informbiroovci su, iako bez neke stvarne snage, dugo bili i ostali dežurni politički neprijatelji jugoslovenskog socijalizma i dugo pošto je pretnja sovjetskom agresijom bila okončana. (Kuljić)
Izgled logora i unutrašnja podjela objekata
Glavni logor je bio u centru otoka i nazivan je “Velika žica”. Bio je to kompleks zgrada ograđen žicom, po kojoj je i dobio naziv. U “Žici” su se nalazile barake za spavanje (paviljoni), kantina ili menza, pekara, kotlovnica, praonica rublja i skladište hrane. Oko “Žice” su se nalazila stražarska mjesta s reflektorima, te su osuđenici bili pod stalnim strogim nadzorom. U samom logoru je postojao specijalni „odjeljak“ zvani “Petrova rupa”, koji je bio najgori dio logora, a koji je bio popunjen sa 130 “osobito opasnih” zatvorenika, koji su tu bili prebačeni iz drugih djelova zatvora na Golom otoku, kao i iz drugih zatvora širom FNRJ, od jula 1950. do februara 1951. godine. “Petrova rupa” dobila je ime po Petru Komneniću, predsjedniku Skupštine Narodne republike Crne Gore, koji se nalazio u prvoj grupi koja je dovedena na Goli otok. Riječ je bila o boksitnoj jami dubine sedam i širine oko dvadeset metara, u koju se ulazilo stepenicama. Oko jame je bio sagrađen još i zid visine 3 metra, a iznad njega su bile stražarske kule. U “Petrovoj rupi” nalazili su se posebni zatvorenici, bivši članovi centralnih komiteta, visoki rukovodioci, ministri, generali, španski borci, ambasadori, profesori. Goli otok je bio izrazito prljav i nehigijenski, prehrana je bila katastrofalna, zdravstvena zaštita minimalna, pa su zatvorenici rapidno gubili na težini. Spavali su poredani u boksovima, deke se nisu prale, svi su imali uši i stjenice pa su obolijevali od različitih bolesti. Saznavši za loše stanje na otoku, šef UDB-e Aleksandar Ranković je lično u avgustu 1951. godine posjetio logor Goli otok, poslije čega je stanje navodno donekle bilo poboljšano.
Struktura ostalih logoraša koji su bili zatočeni na Golom otoku
Vojna lica, oficiri i vojnici pripadnici JNA, označeni kao IB-ovci, u početku su bili zatvoreni u poseban vojni logor, koji se od sredine 1949. godine nalazio u Staroj Gradišci. U proljeće 1951. godine ti zatvorenici su bili preseljeni na ostrvo Sveti Grgur, u neposrednoj blizini Golog otoka, a iste te godine u jesen na ostrvo Ugljan. U proljeće 1952. godine vojni zatvorenici su prebačeni u Bileću, a 1954. godine i u zajednički logor za IB-ovce na Golom otoku. Žene IB-ovke su bile smještene u Ramskom ritu i u Zabeli kod Požarevca. Nakon bjekstva jedne grupe zatočenica iz Ramskog rita u Rumuniju 1950.godine, IB-ovke su prebačene u poseban logor na ostrvu Sveti Grgur uz Goli otok.
(nastaviće se)