Piše: Saud Grabčanović
Raniji pokušaji atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda
Znatno prije Sarajevskog atentata bilo je više pokušaja ubistva prestolonaslijednika Franca Ferdinanda. Između 1902. i 1914. godine policija Monarhije je bila u pripravnosti najmanje desetak puta zbog vijesti o atentatorima koji se spremaju pokušati atentat na nadvojvodu. Do prvog pokušaja atentata na Franca Ferdinanda došlo je 1902. godine, do drugog pokušaja 1906. Godine, a do trećeg 1910. godine na vojnoj vježbi u okolici češkog grada Moravske Ostrave. O pokušaju atentata koji se dogodio 14. avgusta 1910. godine u okolici Moravske Ostrave, grada u današnjoj u Češkoj, neobično zanimljiv tekst objavio je Vuk Jelovac u listu „Republika“. Tu piše sljedeće: „Pored mnogih divizija, na pomenutim manevrima bili su prisutni i vojnici iz Bosne i Hercegovine, većinom Srbi, i to po dva bataljona: Prve sarajevske i Četvrte mostarske regimente, čije je stalno sedište u to doba bilo u poznatoj Ajzen (Železnoj) kasarni u Beču, koja se nalazila u 9. bečkom becirku. Pošto se pravovremeno saznalo da će na ovim manevrima sigurno prisustvovati i prestolonasljednik Franc Ferdinand, to su članovi svih tajnih srpskih patriotskih organizacija iz Bosne i Hercegovine i Srbije, čiji su idejni, kao i organizacioni vođi bili Vladimir Gaćinović i četnički vojvoda Voja Tankosić, radili ubrzano, svim silama, na tome da se bezuslovno iskoristi ova prilika. Trebalo je od strane Srba, austrougarskih vojnika iz Prve sarajevske i Četvrte mostarske regimente, koji su garnizonirali u Beču, organizovati atentat na prestolonasljednika Ferdinanda, za koga se pouzdano znalo da je bio nepomirljivi ogorčeni protivnik svih Slovena… Najzad je uspjelo da se među Srbima (vojnicima rezervistima) organizuje tajna četnička trojka od članova Narodne odbrane, koju su činili: narednk N. Stančić, N.Nogo i kaplar Pero Golić, iz okoline Travnika, na koga je pala kocka da on, u danom momentu, za vreme puškaranja na predstojećim manevrima, izvrši ubistvo prestolonasljednika Ferdinanda. Golić je pucao pravim, a ne manevarskim mecima, ali nije pogodio Ferdinanda, nego je ranio u lijevu nogu jednog generala, koji se nalazio u neposrednoj blizini nadvojvode“. (Collision Course:Franz Conrad Von Hatzendorf, Serbia, and the Politics of Preventive War”, Jan G. Beaver, 2009.)
Studentski pokreti u BiH i okruženju pred Prvi svjetski rat
Političke događaje u BiH u godinama prije Sarajevskog atentata lahko možemo povezati sa uticajima iz susjednih pokrajina Monarhije, kao i iz okolnih zemalja. Početkom 1912. godine je, nakon generalnoga štrajka zagrebačkih studenata protiv represija režima, u kojem je zbog sukoba sa policijskim snagama bilo lakše ranjenih u redovima studenata, došlo do sličnih demonstracija u Sarajevu, zbog kojih je na ulice grada morala izaći redovna vojska da ih smiri. Glavni organizator demonstracija u Sarajevu bio je student prava iz Zagreba Luka Jukić, porijeklom iz Bosne, kasnije atentator na hrvatskog bana Cuvaja. Beogradski studenti su u znak solidarnosti sa zagrebačkim i sarajevskim u martu 1912. godine održali veliki javni skup u kojem se govorilo o antijugoslavenskoj politici Monarhije, a jedan od najvatrenijih govornika na tom skupu je bio izaslanik zagrebačkih studenata Avgustin-Tin Ujević. Samo nekoliko dana nakon Sarajevskog atentata 1914. godine austrougarska policija je u nizu pretresa otkrila, najprije u Tuzli i Trebinju, a zatim i Sarajevu i Banjoj Luci, postojanje više tajnih učeničkih i to najviše srednjoškolskih organizacija koje je vezao isti naziv : „Srpsko-hrvatska nacionalistička omladina“. Radi bolje koordinacije postojao je i Centralni odbor, koji je bio sačinjen od predstavnika odbora pojedinih podorganizacija. Članovi tih organizacija bili su pripadnici svih bosanskohercegovačkih etničkih grupa: Srbi, Hrvati, Bošnjaci i ostali. Nakon događaja iz 1912. godine studenti i učenici iz Hrvatske,Srbije i BiH su se solidarisali, pa je ubrzo nastala ova organizacija. „Srpsko-hrvatska nacionalistička omladina“ iste godine dobila je svoj idejni program.Osnova tog programa glasi:„Temeljiti i centralni zadatak ovog kluba jeste propaganda filozofije nacionalizma uopšte, uz naročitu propagandu radikalno-demokratskih političkih doktrina: sve to u svrhu da bi se osnažila srpsko-hrvatska nacionalna duša“.(Ljubomir Antić:Prvi svjetski rat i Hrvati)
Ipak, samo djelovanje ovoga kluba trebalo je da bude više kulturno nego radikalno, a djelovanje kluba trebalo je propagirati „ideju suvereniteta srpsko-hrvatskog naroda u jednoj državi osnovanoj na slobodoumnim principima.“ K&K Monarhija je ovaj klub nastojala prikazati radikalnim i revolucionarnim, ali, iako je u njemu bilo takvih članova, ipak idejni program ne spominje oružanu borbu niti Kraljevinu Srbiju ili dinastiju Karađorđevića kao uzor i pokrovitelje ili buduće vladare, pa se može reći da se ovaj klub zalagao za kulturno jedinstvo južnoslavenskih naroda, a ne njihovo političko jedinstvo. Ipak, mnogi od štrajkaša-studenata iz Sarajeva su bili uhvaćeni i suđeni na veleizdajničkom đačkom procesu 1912. i 1913. godine, a kao dokazni materijal bile su priložene njihove novine (npr. list Napredak koji se tada štampao u Beogradu), kao i program Srpsko-hrvatske nacionalističke omladine. Ove omladinske organizacije bile su jako popularne u Pragu i Beču među studentima iz Bosne i Hercegovine, Slovenije i Hrvatske, te rjeđe iz Srbije Oni su se tu nalazili u jednoj drugačijoj, kosmopolitskoj atmosferi, te su tu puno lakše i slobodnije raspravljati o zajedničkim problemima. Prvi sastanak slovenačkih i bosanskih omladinaca održan je u Beču studijske godine 1910.-1911. Bosanske omladince ovom je prilikom zastupao Vladimir Gaćinović. Posebno je bio važan list „Zora“ koji je okupljao južnoslovenske omladince koji su studirali u Pragu, a propagirao je ideje revolucije, što se baš nije dopadalo vlastima, pa je ubrzo nakon izlaženja prvog broja bio zabranjen. Radikalizacija raznih studentskih i učeničkih organizacija ipak je bila sve veća, posebno poslije neuspjelog atentata Bogdana Žerajića na poglavara Bosne i Hercegovine generala Varešanina u junu 1910.godine. ( Krleža, Miroslav. 1971. Enciklopedija Jugoslavije, svezak 8.: Srbija-Ž., str. 642.).
(Nastaviće se)