Piše: Saud Grabčanović
Kada se hilafet preselio u Damask, halifa ja bio Muavija ibn Ebu Sufijan, koji je utemeljio dinastiju Omajada. Njegovi potomci će vladati hilafetom preko stotinu godina. Ta će dinastija kasnije biti zbačena u krvavom prevratu . Nju će zamjeniti halife iz dinastije Abasida, koji su se smatrali suplemenicima i rođacima Božijeg poslanika Muhammeda S.A. Halifa Muavija je želio, prije svega, biti svjetovni, a manje vjerski vladar. Muavija je, inače, bio sin mekanskog mušrićkog poglavara Ebu Sufijana i zle Hinde. Njih dvoje su u početku bili veliki protivnici Muhammeda A.S. i islama, i vodili su krvave ratove protiv muslimana. Kasnije su se, uvidjevši da gube vlast, pokajali i prihvatili islam. Muavija je, inače, zaslužan za ubistvo Muhamedovog unuka imama Huseina ibn Alija, koji je ubijen u bitci kod Kerbale u Iraku. Ovim ubistvom Muavija je napravio razdor u islamu, koji je rezultirao podjelom muslimana na šiite i sunite. Ovim Muavijinim nastojanjima da postane sekularni vladar usprotivili su se islamski učenjaci onoga doba, posebno askete, koje su bile pretača današnjih sufija. Askete su nastale u krugovima poštenih i pravih islamskih vjernika i uleme. Oni su željeli zaštiti islam kao vjeru od daljeg urušavanja i propadanja, te je obnoviti na izvornim principima Božije Objave, a koje je utemeljio poslanik Muhammed S.A. Askete su smatrale da halifa, kao Muhamedov naslijednik na zemlji, mora biti Allahov upravitelj na zemlji. Počevši od drugog stoljeća po Hidžri (7. stoljeće po Isau a. s.) težnja za dobrima ovoga svijeta počela je rasti i muslimani su se više okrenli prema zemaljskim užicima. Upravo tada su se sufije počele smatrati ljudima koji teže samo za onim svijetom. Sufije su se odlikovale asketizmom, odricanjem i pobožnošću. Zatim su oni razvili jednu vrstu posebnog duhovnog iskustva: ekstazu. Sufija početnik napreduje od jedne stanice do druge, dok se postigne iskustvo o jedinstvu Božijem – tevhidu.” Vođa tih asketa je bio Hasan al Basri ( umro 728. godine po Kr.). Asketski pokret se posebno širi i jača u 8. vijeku na područjima na kojima je prihvaćen šiitski islam.U to vrijeme , otprilike oko stotinu godina iza smrti Poslanika Muhammeda A.S. postojali su muslimani koji su se odricali svakog posjeda i imovine. Oni su željeli živjeti jednostavnim životom u džematu-zajednici (komuni). Kao znak svog asketizma nosili su posebnu odjeću, po kojoj su bili prepoznatljivi. Ta je odjeća bila izrađena od grube vune i bila je bijele boje, a na arapskom se zvala «suf». Jedan dio tih asketa se bavio misionarskim radom kao lutajući misionari. Ostali su živjeli u duhovnim zajednicama-džematima, u kojima je bilo i žena. Najpoznatija učiteljica sufizma iz 8.vijeka je bila Rabija al-Adevija. Njeni vazovi o potrebi neograničene ljubavi prema Allahu Dž.Š. (jiubb) su oduševljavali slušaoce Početkom 9. vijeka dolazi do sukoba između asketskog pokreta i sunitskih učenjaka , koji zastupaju racinalni islam (kalam). Ovaj je sukob mišljenja prešao u otvoreni oružani sukob suprotstavljenih strana u Bagdadu i Basri. Službeni islam se otvoreno suprotstavio sufizmu, kojeg je optužio da zapušta ritualne dužnosti, da je panteistički pokret (panteisti vjeruju da nema Allaha الله a da je Allah sama priroda oko nas), sufije su optužene i za libertanizam (razuzdanost i poročnost). Uzrok ovakvih teških optužbi i kvalifikacija bila je sve veća popularnost sufizma, koji je postao veliki rival i prijetnja službenom islamu i prijetio mu smjenom sa vlasti u muslimanskom hilafetu خلافة. Asketski pokret je, kao prvi cilj, imao obnovu islama u njegovom izvornom obliku. Asketi su ga željeli vratiti na temelje koje je postavio Božiji poslanik Muhammed A.S.
Isti cilj, povratak izvornom islamu, mnogo kasnije su u program svog pokreta uzele tzv. Selefije, koje se još nazivaju i vehabije. Selefije propovijedaju islamski monoteizam, odnosno tevhid, i preuzimaju određena učenja od Ibn Tejmije, sirijskog vjerskog učenjaka iz 14. vijeka. Selefizam je, u osnovi, u sukobu sa sufizmom i šiitskim islamom, koje smatraju hereticima. Selefijska teologija zastupa puritansko i pravno stajalište u stvarima vjere i religijskoj praksi. Oni smatraju da je njihov zadatak da vrate islam u stanje kakvo je bio u doba Poslanika i njegovih Pravednih halifa. Žele da izbace sve novotarije, idolatorije, devijacije i hereze koje su se kroz vijekove pojavile i “prikačile» na izvorno islamsko učenje. Na selefizam, kao njegov dio, nadogradio se tzv .vehabizam. To je pokret koji je dobio ime po svom začetniku Muhammed ibn Abdul Vehabu u 18.vijeku. Abdul Vehab se školovao pod okriljem sunitskog islama i izučavao je fikh hanbelijskog mezheba, ali, kad god bi primijetio neko neslaganje, on bi se priklonio onoj pravnoj školi koja je, prema njegovom mišljenju, imala ispravnije mišljenje. Ovaj pokret dominantan je u Saudijskoj Arabiji, ali se raširio po cijelom svijetu. Kao neposredan produkt ovog pokreta pojavio se je i islamski terorizam, koji danas predstavlja opasnost za mir u svjetskim razmjerama. Takođe, ovaj pokret svojim radikalizmom i nasilnim retrogradnim metodama, baca ljagu na cjelokupnu svjetsku muslimansku populaciju! Članovi muslimanskih asketskih pokreta su dodatno inspirisani stupanjem u kontakt sa zoroastrejcima, budistima, hinduistima, a takode i hrišćanskim monofizitima ( Jermeni, Kopti, Abesinci, Sirijska crkva..). Smatra se da su na sufizam, između ostalog, uticali asketizam hrišćanskih monaha, kao i neoplatonističke ideje. Poznato je da su neki hrišćanske askete nosile vunene haljine slične onima po kojima su sufije dobile ime. Uprkos svim ovim indirektnim izvorima svoje ideologije, sufizam je u svom formativnom periodu odražavao stavove, aktivnosti i rituale muslimanske okoline u kojoj su tokom 9. i 10. vijeka njegovi učitelji živjeli. Tako je Fudeil ibn Ijad (Fudayl ibn ‘Iyad) iz Horasana u Iranu, postao čuven zbog napuštanja života u porodici, Zunun al-Misri, koji je bio iz Egipta, bio je poznat po svom poetskog iskazivanju sume ontoloških problema, Abu Jazid Bistami, iz planinskog Bistama, po svojim paradoksalnim aforizmima, a Džuneid iz Bagdada po privrženosti socijalnim normama, uprkos neprestanoj unutrašnjoj borbi. Mansur al-Haladž, koji je kao heretik pogubljen u Bagdadu, u očima sljedbenika ostao je upamćen kao model mističkog ljubavnika. Neki kasniji teoretičari pripisivali su asketske sklonosti učiteljima iz Horasana, a umjerenija i prilagodljivija učenja sufijama iz Iraka. Međutim, svi oni su više predstavnici određenog životnog stava i pristupa islamskoj nauci, nego određenog mjesta. U 10. vijeku zaživio je u cijelom muslimanskom svijetu naziv za taj pokret po kojem ga danas prepoznajemo -sufizam i naziv za njegove članove-derviši, novo ime za dotadašnje islamske mistike i askete . Mnogi derviši toga doba odvojili su se od prijatelja, presjekli porodične veze i odbacili hranu i zaklon. Napustili su svoje domove i otišli propovjedati po svijetu svoj nauk.. Odnos između učitelja i učenika je predstavljao samu srž sufijske prakse. Poneki veliki učitelj – šejh smatran je i svecem (vali Allah – „prijatelj Boga”), u tom slučaju on bi nastavio da pruža blagodatnu moć čak i poslije smrti, a njegov grob bi postao mjesto hodočašća. Skupine učenika su počele da se okupljaju oko velikih učitelja, a zajednička staništa i mjesta molitve su se razvila u tekije. To su vjerski objekti posebne namjene, koji imaju panadan u kršćanskim manastirima ili samostanima. U tekijama su derviši živjeli u bratstvima, zajednički obitavali, zajednički radili i molili se Negdje potkraj 10. vijeka činjeni su pokušaji da se sistematišu svi elementi sufijskog učenja. Formativni period sufizma se svodi na lavirint ličnih imena i arapskih izraza. Napisani su priručnici koji obiluju korelacijama poželjnih vrlina, uzornih pojedinaca, tehničkih termina i škola mišljenja. Ali Hudžviri (Ali Hujwiri) je dobar primjer takvog pristupa. Njegova knjiga : Kashf al-Mahjub je najstarija persijska rasprava o sufizmu, koja daje pregled čitave klasične faze u samo jednom poglavlju, povezujući svakog čuvenog učitelja sa određenom doktrinom i zatim obraćajući pažnju na razne interpretacije te iste doktrine. Na primjer, ideja borbe sa animalnom dušom (nefs) je pripisana sehlidijama, sledbenicima šejha Sehl ibn Abdelaha Tustarija.
(Nastaviće se)