Piše: Saud Grabčanović
Valide Safije sultan
Sultanija Safije (Safiye Sultan صفیه سلطان; c. 1550 – 1619) rođena je 1550. godine u Albaniji kao kršćanka pod imenom Bafo a umrla je u Istanbulu 1619. godine. Njeno ime znači „čista“. Ona je bila nevjenčana supruga osmanskog sultana Murata III i majka sultanija (Valide Sultan) Osmanskog carstva za vrijeme vladanja njezinog sina Mehmeda III. Safije je bila jedna od najznačajnijih osoba za vrijeme tzv.”ženskog sultanata”. Doživjela je vladavinu sedam osmanskih sultana: Sulejman I Kanuni-Veličanstveni, Selim II, Murat III, Mehmed III, Ahmed I, Mustafa I i Osman II. (Peirce 1993, p. 127.)
U vrijeme kada je ova Albanka iz dukađinskih planina, u starosti od 13 godina, dovedena na osmanski dvor, Valide sultanija je bila Nurbanu. Pored direktnog uticaja na državnu politiku sultanija Nurbanu je u to vrijeme vodila i posebnu brigu o dobrobiti i održanju osmanske dinastije. Nakon dolaska na osmanski dvor Bafo je promijenila ime u Safije i vrlo brzo je svojom ljepotom osvojila srce mladog sultana Murata. Nurbanu je ubrzo postala ozbiljno zabrinuta zato što se njen sin vezao samo za tu prelijepu konkubinu Albanku Safije, sa kojom je imao samo jednog sina. (Peirce 1993, p. 308.). ) Izgleda da sultana Murata III, pored lijepe Safije, druge žene uopšte nisu zanimale, pa se zbog toga na osmanskom dvoru govorkalo da je imao problema s muškošću. Majka mu je dovodila najveće ljepotice iz harema, ali uzalud. (Börekçi 2009, p. 23.).
Opstanak dinastije neočekivano je spasila njegova sestra Ismihan, koja mu je poklonila dvije ruske robinje, od kojih je jedna uspjela da zainteresuje vladara. Uz pomoć prelijepe robinje Murat je bio izliječen od impotencije, te je kasnije postao otac dvadeset sinova i dvadeset sedam kćeri! (Peirce 1993 , str. 94). Ipak, Safije (sa kojom nikada nije sklopio šerijatski brak) i dalje je zauzimala izuzetno značajno mesto na dvoru, kao i njihov jedini sin kojeg je otac predodredio da ga naslijedi na prijestolu. Slično kao što je to bio slučaj sa Nurbanu, Safijin uticaj će porasti kada njen sin Mehmed stupi na osmanski prijesto kao sultan Mehmed III (1595-1603). Safije je tada postala Valide sultanija i od tada se direktno uplitala u državne poslove i savjetovala svog sina.
Kada je Murat III umro 1595. godine, Safije je uredila da ga njen sin Mehmed naslijedi kao sultan, i ona je tako postala Valide sultan, i to jedna od najmoćnijih u osmanskoj istoriji. Prva naredba novog sultana Mehmeda kada je stupio na prijestolje bila je da se ubije devetnaestorica njegove maloljetne braće, koja su predstavljali potencijalnu opasnost za njega i njegovu vladavinu. Njihovi tabuti su bili izloženi ispred palate Topkapi Saraja, a pored džamije Aja Sofije, da bi mogla da ih vidi čitava prestolnica. Taj čin masovnog bratoubistva je izazvao ogorčenje i oštru reakciju stanovništva, te je jedan hroničar zabilježio da se tog dana „nebo nad Istanbulom otvorilo, usljed žalosti za mladim prinčevima“. (Peirce 1993 , str. 98).
Kada je Safije postala Valide sultan 1595. godine, postala je aktivnija u unutrašnjim i vanjskim poslovima. Sve do smrti njenog sina 1603. godine, osmansku politiku određivala je grupa na čijem je čelu bila ona i Gazanfer Aga, poglavica bijelih eunuha i šef enderuna (carske unutrašnje palate). Morala je da se nosi sa ozbiljnim unutrašnjim problemima i borbom sa janjičarima umjesto svog sina. Novac za ratne troškove davala je sa ličnog računa za izdržavanje.. (Pedani 2000 , str. 15.). Safije je sebi kao Valide sultan odredila najveću naknadu ikada. Na kraju je uživala ogromnu apanažu od 3.000 aspri dnevno tokom drugog dijela vladavine njenog sina. (Peirce 1993,str.126.). Kada je Mehmed III krenuo u egerski pohod na Ugarsku 1596. Godine, dao je svojoj majci veliku vlast nad carstvom, ostavljajući joj da upravlja riznicom. Tokom svoje privremene vladavine uvjerila je sina da opozove političko imenovanje kadije u Istanbulu i da za Velikog vezira odredi Damat Ibrahim-pašu, njenog zeta. Ona je tokom devetogodišnje vladavine svog sina čak bila optužena za korupciju u njegovoj vladi i za prodaju važnih i unosnih pozicija po najvišoj ponuđenoj cijeni. (Peirce 1993,str. 240.).Tokom tog perioda, sekretar engleskog ambasadora je izvijestio da je, dok je bila u palači, Safije “vidjela nekoliko čamaca na rijeci [Bosfor] koji su žurili zajedno. Kraljica majka je poslala emisare da se raspitaju o tome [i] bilo joj je rečeno da je vezir izvršio pravdu nad nekim chabies [ kahpe ],odnosno kurvama. Ona je bila uznemirena, te mu je poslala poruku i obavjestila [vezira] da ga je njen sin ostavio da upravlja gradom a ne da proždire žene; [tako] mu je zapovjedila da dobro gleda na druge poslove i da se više ne petlja sa ženama dok se njegov gospodar ne vrati.”. (Peirce 1993 , str. 202.).
Najveća kriza koju je Safije sultan doživjela kao Valide sultan proizašla je iz njenog oslanjanja na svoju „kiru“, Esperanzu Malchi. Kira je bila nemuslimanka (obično Jevrejka), koja je služila kao haremski poslovni agent i ekonom koji snabdjeva harem namirnicama i odjećom, obavlja funkciju sekretara harema i predstavljala je posrednika između žena u haremu i vanjskog svijeta. „Kira“ Malchi je navodno pokušala negativno uticati na Safije (i preko nje na sultana) u njihovoj politici prema Mletačkoj Republici u sukobu s venecijanskom špijunkom Beatrice Michiel, što je izazvalo otvoreni sukob na dvoru. (Ioanna Iordanou, Venecijanska tajna služba: Organiziranje obavještajne službe u renesansi.). Nenormalno trošenje i rasipništvo na dvoru, posebno u carskom haremu, gdje je Malši pravila ogromne troškove, izazvalo je ekonomsku krizu u Carstvu i pad vrijednosti aspre. Zbog toga su 1600. godine janjičari podigli pobunu protiv Malši i njenog sina, koji su nezakonito bili stekli veliko bogatstvo od preko 50 miliona aspri. Sultanija Safije je smatrana odgovornom za ovo, kao i za obezvrijeđenost valute kojom su vojnici plaćani. U ovoj pobuni su Malši i njen sin bili ubijeni. Sultan Mehmed III, pod pritiskom pobunjenika, bio je primoran da obeća janjičarima “da će savjetovati svoju majku da ispravi svoje greške.” Kako bi spriječila vojnike da posumnjaju u njen uticaj na sultana, Safija je uvjerila Mehmeda da njegove dekrete napiše Veliki vezir, umjesto da ih on lično potpisuje. (Peirce 1993 , str. 242–243.)
Sultanija Safije je kumovala pogubljenju svog unuka Mahmuda 1603. godine, nakon što je presrela poruku koju je njegovoj majci poslao neki vidovnjak, koji je predvidio da će Mehmed III umrijeti za šest mjeseci i da će ga naslijediti njegov sin Mahmud. Prema riječima engleskog ambasadora, Mahmud je bio uznemiren “kako je njegovog oca u cijelosti predvodila stara sultanija, njegova baka i država su otišli u propast, ne poštujući ništa osim vlastite želje da dobije novac, i često se za to žalila njegovoj majci”, koja “nije bila omiljena kod kraljice majke”. Princ Mahmud je stoga bio ozbiljna prijetnja za nju i vladavinu njenog sina. (Peirce 1993 , str. 231.) Sultan je na majčin savjet, sumnjajući u zavjeru svog sina i veoma ljubomoran na njega, naredio sinovljevo ubistvo davljenjem!
Safije sultan je imala veliki uticaj na vanjsku politiku Osmanskog carstva. Ona je, kao i ranije njena svekrva Nurbanu, zagovarala promletačku politiku i redovno se zalagala u ime venecijanskih ambasadora u Istanbulu. Jedan od njih ju je opisao u mletačkom senatu kao “ženu od riječi koja je veoma pouzdana, i mogu reći da samo u nju imam povjerenje u Carigradu; stoga će Vašem spokojstvu (Duždu) uvjek biti od koristi da promovišete njoj zahvalnost..( Peirce 1993 , str. 223.) . Safije sultan je takođe održavala dobre odnose sa Engleskom. Uvjerila je Mehmeda III da dopusti engleskom ambasadoru da ga prati u pohodu na Mađarsku. ( Peirce 1993 , str. 226.) Jedinstveni aspekt njene karijere je da se lično dopisivala sa engleskom kraljicom Elizabetom I, dobrovoljno dajući peticiju sultanu u Elizabetino ime. Dvije žene su razmijenile i poklone. Jednom prilikom, Safije je dobila portret kraljice Elizabete u zamjenu za “dvije haljine vezene srebrom, jedan pojas od tkanine i od srebra, [i] dvije maramice izvezene čistim zlatom.”. (Peirce 1993 , str. 219.). U pismu iz 1599. godine Safije sultan je odgovarila na Elizabetinu ponudu za dobre odnose između njihovih zemalja. Neobična pojava u Safijinoj vezi sa Engleskom bila je privlačnost prema Paulu Pindaru, sekretaru engleskog ambasadora i dostavljaču Elizabetinih dopisa na osmanski dvor. Prema Thomasu Dallamu (koji je donio na dvor Elizabetin poklon – orgulje, Mehmedu III): “Sultana je zaista jako voljela gospodina Pindera, često je slala po njega da bi bila u njegovom privatnom društvu, ali su njihovi sastanci bili prekinuti (od strane sultana).”(Peirce 1993 , str. 225.).
Safije sultan je poznata po tome što je 1597. godine započela izgradnju Jeni džamije, “nove džamije” u Eminönüu u Istanbulu. Dio istanbulske jevrejske četvrti je sravnjen da bi se napravio mjesto za građevinu, čiji su ogromni troškovi izgradnje učinili Safije nepopularnom među janjičarima, koji su tražili da bude prognana. U jednom trenutku Mehmed III ju je privremeno poslao u Stari dvor. (Peirce 1993 , str. 242.). Iako se vratila, nije doživjela završetak džamije. Nakon Mehmedove smrti, Safije je izgubila položaj Valide sultan i tako je izgubila vlast, pa je bila trajno prognana u Stari dvor. Izgradnja Jeni džamije je bila decenijama obustavljena. Konačno ju je 1665. godine dovršila druga velika valide sultanija, Turhan Hatidže, majka sultana Mehmeda IV.
Prema zvaničnim dokumentima Safije sultan je umrla 1619. godine. Međutim, Leslie Peirce u svojoj knjizi tvrdi da je Safije živjela duže. Po njemu, ona je bila živa tokom prvih mjeseci penzionisanja svoje snahe u Starom dvoru, između dvije vladavine Mustafe I. To znači da je bila živa do 1621. godine i da je umrla za vrijeme vladavine njenog praunuka Osmana II. Safije sultan je sahranjena u turbetu pored svog muža sultana Murata III.
(Nastaviće se)