Piše: Saud Grabčanović
Valide Mahpejker Kosem sultan
Kösem sultan ( na osmanskom turskom : كوسم سلطان ) je rođena 1589. godine na ostrvu Tinosu (tada dio Venecijanske republike, sada Grčka ). Ona je takođe bila poznata i kao Mahpeyker sultan ( persijski ماه پيكر Māh-peyker ). Otac joj je bio grčki pravoslavni sveštenik na Tinosu. Sultanija Kosem je bila „Haseki sultan“, tj. vjenčana žena čuvenog sultana Ahmeda I, i Valide sultan, majka čak dvojice sultana: Murata IV i Ibrahima I. Kosem je bila jedna od najmoćnijih i najuticajnijih žena u osmanskoj istoriji, koja je vladala najmoćnijim carstvom na svijetu! Kosem je bila osmanska Valide sultanija i sultanski regent koji je efektivno vladao Osmanskim carstvom od 1623. do 1632. godine, a zatim i kasnije od 1640. do 1651. godine i atentata na nju, kada je bila ubijena u Istanbulu 2. septembra 1651. godine. (Douglas Arthur Howard, Službena povijest Turske, Greenwood Press, ISBN 0-313-30708-3 , str. 195). Ona se u turskoj istoriografiji pominje kao istaknuta ličnost tokom ere poznate kao „Sultanat žena“. Kao kćerka grčkog popa, buduća sultanija Kosem je bila zarobljena na rodnom Tinosu u dobi od 15 godina. Bila je prodana kao robinja od strane bosanskog beglerbega na pijaci robova u Istanbulu, nakon čega je poslata u carski harem. Po dolasku u carski harem najprije je naučila turski jezik. Nakon toga je bila upisana u ženski haremski mekteb, gdje je izučavala islamsku vjeronauku, matematiku, vez, pjevanje, muziku i islamsku književnost. Ono što je najvažnije, bila je poučena detaljima politike i razvoja Carstva. Kosem je svojom izuzetnom ljepotom i inteligencijom vrlo brzo očarala sultana Ahmeda, pa mu je postala glavnom ženom “Haseki“ 1605. godine. Nakon prelaska na islam njeno ime je promijenjeno u „Mahpeyker“, a nešto kasnije je od strane sultana Ahmeda I promjenjeno u „Kösem“, što znači “vođa stada”. Ovo je novo ime jasno ukazivalo na Kosemin prirodni talenat za vođstvo i njenu veliku političku inteligenciju koju je sultan Ahmed kod nje zapazio ( Baysun, M. Cavid, s.v. “Kösem Walide or Kösem Sultan” in The Encyclopaedia of Islam vol. V (1986), Brill, p. 272)
Kao Haseki sultan sultana Ahmeda I Kosem je postala njegova zakonita žena ,koja mu je rodila mnogo djece. Dok je bila Haseki sultan, Kosem je primala platu u iznosu od 1.000 aspri dnevno. Kao majka brojnih princeza imala je pravo da ugovara njihove brakove koji su bili od političke koristi. Venecijanski ambasador Simon Contarini spominje Kösem u svom izvještaju iz 1612. godine u kojem o njoj kaže sljedeće: „Kosem je žena ljepote i oštroumnosti, a osim toga… mnogih talenata, odlično pjeva, i zato je izuzetno voli sultan… Nije da je svi poštuju, ali je slušaju u nekim stvarima i miljenica je vladara, koji je želi stalno pored sebe.” Contarini je 1612. godine izvijestio kako je sultan Ahmed naredio da se tuče neka žena koja je uvrijedila njegovu miljenicu Kosem. Ta žena koja je kažnjena bila je Mahfiruz, majka sultan Ahmedovog najstarijeg sina Osmana, budućeg sultana.
Engleski putnik George Sandys, koji je boravio u Istanbulu 1610. godine , navodi da je njeno ime “Cásek Cadoun” (Haseki Kadın ) promijenjeno u Kosem. Po njemu je običan narod u Istanbulu govorio da se u njoj krije “vještica iza ljepote.” Sandys tvrdio da je sultan Ahmed imao “strastvenu” ljubav prema Kösem. On je naglasio da je to najvjerovatnije rezultat njenog vještičarenja. Sandys je dalje opisuje kao ženu “nježne i istovremeno stidljive prirode.”
Fatalna Valide sultanija Kosem je postala poznata još u ranoj Ahmedovoj vladavini i najprije je uvela niz promjena u hijerarhiji carskog harema. Pošto je postala Haseki sultan (zakonita supruga Ahmeda I), njen uticaj na sultana se enormno povećao u narednim godinama. Kosem je praktično djelovala kao jedan od njegovih glavnih savjetnika. Mnogi istoričari su joj pripisali zasluge za pokušaje da ubijedi Ahmeda I da poštedi život svog mlađeg polubrata Mustafe, nakon čega je on izdao hatišerif kojim se službeno zaustavlja višestoljetna praksa bratoubistava u Osmanskom carstvu, što predstavlja njeno veoma pozitivno postignuće! Nakon smrti Ahmeda I Kosem je nakratko prognana u Stari dvor u Eski Saray, u vrijeme vladavine njenog poludjevera Mustafe I, i najstarijeg sina njenog muža (biološki nepovezanog s njom), sultana Osmana II .
Nakon što je njen malodobni sin Murat IV stupio na osmanski tron 10. septembra 1623. godine, Valide sultanija Kösem je ušla u političku arenu, postavši prvi službeni regent ( naib-i-sultanat ) Osmanskog carstva. Kosem je bila regentom tokom njegove maloljetnosti i samostalno je vladala Carstvom sve do Muratovog punoljetstva 18. maja 1632.godine. (Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Centuries, pp. 199-201)
Visoka Porta je 1623. godine poslala Mletačkoj Republci pismo u kojem je službeno proglašen novi sultan Murat IV. Kösem je u pismu navedena kao Valide sultan, a u tom pismu je pisalo: „Njeno Veličanstvo Sultana Valide […] za pokojnog sultana Ahmeda, koga je Allah poveo sa sobom, bila je veoma važna osoba i toliko ju je volio da ju je počastio oženivši je.” U pismu se dalje navodi da će Kösem vladati u ime svog sina: „Imamo veliku nadu i vjeru u Valide sultan, koja se – među svim ženama koje uživaju na tom položaju – odlikuje zrelošću i vrlinom karaktera.”(Leslie P. Peirce, Kösem Sultan: İktidar Hırs ve Entrika. 2015.) Muratovom ustoličenju je prisustvovao venecijanski poslanik koji je izvjestio senat Republike kako stoji: „Sva moć i autoritet [su] kod majke, žene potpuno drugačije od one sultana Mustafe, u naponu života i uzvišenog uma i duha, [koja] je često učestvovala u vlasti tokom vladavine njenog muža.” (Mansel 1995, p. 200.). Roe, engleski izaslanik u Istanbulu, napisao je mjesec dana prije venecijanskog izvješća pismo koje je poslao u London i u kojem predviđa da će novog sultana “ugroziti njegova majka, koja je mazila njegovog oca, čovjeka jakog duha i duhovitosti”. (Peirce 1993, p. 235.)
Kao sultanski regent Kösem sultan je stekla ogromnu slavu i naklonost među svojim podanicima i imala je izuzetnu političku moć u Osmanskom carstvu. Čak i nakon što je bila primorana da se povuče s mjesta regentice, i dalje je bila uključena u neke političke i sudske poslove uprkos protivljenju njenog sina. Nakon smrti Murata IV, 1640. godine, ponovo je imenovana za regenticu za svog nesposobnog sina Ibrahima I zvanog „ludi“. Ona je nastojala da vlada umjesto njega ohrabrujući Ibrahima I da se zabavlja sa svojim konkubinama. Kosem je 1644. godine skovala zavjeru da svrgne Ibrahima I u korist njegovog sina Mehmeda, uz podršku velikog vezira Salih-paše i drugih visokih osmanskih zvaničnika, ali u tome nije uspjela. Kada je 1648. izbio državni udar protiv Ibrahima I, Kösem sultan je dala pristanak janjičarima na sinovljevo pogubljenje!
Kösem je ponovo imenovana za regenticu svog unuka Mehmeda IV. Međutim, njena snaha, Turhan sultan je, kao očevidac podlog muževljevog ubistva, osporavala njen autoritet kao zakonskog regenta. Kao rezultat toga, Kösem je sklopila zavjeru da zbaci sultana Mehmeda IV i zamijeni ga drugim svojim unukom, što joj nije uspjelo. Taj se njen pokušaj završio atentatom na nju, u kojem je bila ubijena 1651. godine. Sahranjena je u turbetu pored svog supruga Ahmeda I uz Sultan Ahmed džamiju. Valide Kösem je živjela na osmanskom dvoru za vrijeme vladavine čak šest sultana: Ahmeda I , Mustafe I , Osmana II , Murada IV , Ibrahima i Mehmeda IV . Nakon smrti, ova je sultanija bila poznata po imenima ” Vālide-i Muazzama ” (veličanstvena majka), ” Vālide-i Maḳtūle ” (ubijena majka) i ” Vālide-i Şehīde ” (mučenička majka). (Necdet Sakaoğlu (2007). Poznate osmanske žene,Avea. str. 129.)
(Nastaviće se)