Piše : Saud Grabčanović
Šančevi i osmanski šarampovi
Najprije ću objasniti šta su to bili osmanski šarampovi ili hendeci i koja je razlika između pojmova šanac i šarampov. Ova se dva izraza često poistovjećuju. U suštini, ovdje se radi o dva slična, ali i dosta različita vojna objekta. Šanac (eng. Sconce, njem. Schanze) je tip poljskog utvrđenja namijenjen da bude defanzivno borbeno sredstvo. Nastanak ovih fortifikacija se veže za ranija vremena vojnog graditeljstva, ali su poseban razvitak doživjeli u periodu intenzivnog razvoja vatrenog naoružanja. Šančevi se mogu podijeliti u dvije grupe.
a.) Prvu grupu čine šančevi koji su prvi put korišćeni tokom Srednjeg vijeka. Svoj vrhunac dostižu tokom XIX vijeka, a izbačeni su iz upotrebe tokom Prvog svjetskog rata. Ove šančeve ne treba miješati sa jarkom koji je rov oko tvrđave ili zamka. Šanac je kompleksniji zemljani rad od rova ili jarka, a jarak može biti deo šančeve odbrane. Šančevi su tip poljskog utvrđenja, napravljenih od zemlje. Postoje otvoreni i zatvoreni tipovi šančeva. Kroz istoriju mnogih zemalja odigrali su bitne uloge tokom bitaka, gde su imali primjenu kao defanzivna sredstva u cilju zaustavljanja protivničke vojske i nanošenja štete. Zemljana utvrđenja su bila poznata još u praistorijsko doba, a koristili su ih i Rimljani. Šančevi u Srednjem vijeku su masovno počeli da se koriste u doba kada je vatreno oružje poput pušaka i topova ušlo u masovnu upotrebu. Glavni zadatak i namjena šanca prve vrste jeste da pruži zaklon pješadiji koja koristi puščanu paljbu ili artiljeriju.
b.) U drugu grupu spadaju šančevi koji su građeni oko vojnih fortifikacija: zemljanih, drvenih ili kamenih utvrđenja. U tom slučaju su ti šančevi ispunjavani vodom iz obližnje rijeke ili potoka i imali su zaštitnu svrhu. Cilj je bio da se onemogući prodor neprijateljske pješadije u utvrđenje. Ovakvi šančevi ispunjeni vodom su se u osmansko doba nazivali šarampovima. Šančevi su uglavnom prije bitaka podizani na važnim strategijskim položajima, kuda bi prolazile protivničke armije, najčešće pored puteva. Podizani su takođe na lokacijama povoljnim za posadu šančeva, kao što su brda, na kojima je neprijatelj imao poteškoća da napadne. Po obliku šarampovi- šančevi su mogli biti kvadratnog, pravougaonog, zvjezdastog, trouglastog, petougaonog ili nepravilnog oblika, u zavisnosti od terena koji je diktirao kakav će oblik šanca biti. Od elemenata najbitniji element šanca bio je zemljani nasip zvani grudobran, koji je činio zid šanca. Bijeljinski šarampov je, prema opisima svjedoka koji su ga upamtili, bio elipsastog oblika. Sa unutrašnje strane je imao visoke i dosta debele nasipe –bastione od zemlje, a na vrhu je imao visoku drvenu palisadu od zašiljenih hrastovih stupaca.
Opšti izgled osmanskih šarampova
Strani obavještajaci, koji su u Srednjem vijeku posjećivali Osmansko carstvo, turske šarampove su ovako opisali: ,,Profil turskog šarampova sastojao se od grudobrana od koševa napunjenih zemljom, visine 6-7 stopa (jedna stopa iznosi 30,48 cm). Pored grudobrana, šančevi su imali zaštitnu ogradu od palisada- hrastovih debala na grudobranu, koji su bili pobijeni pod uglom od 90 stepeni, sa šiljcima nagore, zatim rovove oko grudobrana. Oko šarampova je bio iskopan rov ili jarak širine od 15 do 30 stopa napunjen vodom koja je navedena iz obližnje rijeke ili potoka. Šarampovi imaju na krajevima uzvišene osmatračnice pored kojih su smješteni topovi. Te fortifikacije imaju najmanje dvije, a mnoge i više kapija za ulazak i izlazak posade. Te su kapije posebno dobro čuvane i ulazak u utvrdu je dobro kontrolisan. Na kapijama turski šarampovi imaju pokretne mostove koji se u slučaju neprijateljskog napada podižu čekrkom“. Ovaj opis osmanskih šarampova se u potpunosti poklapa sa opisima biijeljinskog šarampova koje su dali očevici. Te je njihove izjave zapisao i ostavio za nova pokoljenja moj uvaženi otac, rahm. Mustafa Grabčanović u svojoj knjizi : “Bijeljina i bijeljinci” ( prvobitno ime : “Monografija grada Bijeljine”)
Utvrde u Bosni i Hercegovini
U doba Osmanskog carstva na teritoriji Bosanskog ejaleta je bilo pet vrsta utvrda: gradovi, palanke, kule, čardaci i šarampovi. Utvrda ozidana od kamena naziva se kod nas gradom. Neki bosanski gradovi su imali kule i tabije, neki samo kule, a neki opet samo tabije ili bastione. Gradovi s kulama su iz starijeg vremena. Naši stari gradovi su iz 13, 14 i 15. Stoljeća, iz doba bosanske samostalnosti : Sokolac, Podzvizd, Jezerski, Jajce, Ključ, Maglaj, Visoki, Tešanj, Bobovac…Utvrđeni dvorci feudalne bosanske gospode također su nazivani gradovima :Vrnograč, Hodidjed, Dubrovnik . U osmansko doba su se često gradile palanke. Palankom su Osmanlije nazivale utvrde sagrađene od drvenog materijala, najčešće od hrastovine. Palanke su bile u : Kobašu, Kupresu, Brčkom itd. Više lokaliteta u Bosni se danas zove Palanka. Danas od tih drvenih utvrda nema nikakvih ostataka, s obzirom na kratak vijek materijala od kojeg su bile izgrađene. Vremenom je kod nekih palanki drvena palisada bila zamjenjena kamenim zidom, pa su oni tako pretvoreni u gradove, kao, napr.: Donja Tuzla i Duvno, a bilo je i slučajeva da je kameni grad vremenom propao i da je namjesto njega bila podignuta palanka. ( grad Čovak). Pored gradskih utvrda od kamena i palanki od drveta, u osmanska vremena u Bosni su građene na begovskim imanjima –odžacima kvadratne kule od tesanog kamena na više spratova. Dvorište oko odžaka je bilo opasano kamenim zidom (Bijela između Brčkog i Gradačca, Prkosi kod Kulen-Vakufa..).
Ova su imanja izgledala kao zasebne male tvrđave koje su u centru imale kamenu kulu. U kulama se na gornjim spratovima stanovalo, a donji spratovi su služili za odbranu i oni su, umjesto prozora, imali puškarnice. Te su kule nastale u tursko doba, a gradili su ih veliki feudalci na svojim imanjima i kapetani po kapetanijama. Ova su utvrđenja često predstavljala začetak novih gradova. U takvom je gradu ta kula citadela. Tim je kulama osnovica najprije bio krug, a kasnije kvadrat. Posebne vojne fortifikacije u osmansko doba su bili tzv. „čardaci“ i oni su građeni na granicama carstva i imale su istu funkciju kao i pogranične utvrde iz kasnijih vremena, zvane karaule.Čardaci su imali prizemlje ozidano od kamena, dok su im gornji spratovi bili od drveta. Bilo je čardaka sagrađenih i na stubovima. I kule i čardaci su bili u Bosni prekriveni drvenom šindrom, a u Hercegovini kamenim pločama. O čardacima govore mnogi istorijski izvori, a spominju se u narodnim pjesmama, kao i kule. Šarampovi ili hendeci su opkopi oko neke zgrade ili oko cijelog grada. Takav su opkop kao utvrdu imali Bijeljina, Janja, Gračanica u Spreči i Varcar- Vakuf. Šarampovi su obavezno bili utvrđeni zemljanim nasipom sa unutrašnje strane i sa drvenim palisadama po tom nasipu (parmakluk). I neki su gradovi imali ispred svojih zidova (bedema) šančeve ili hendeke ispunjene vodom. Šarampovi su bili fortifikacije sa palisadom, a palisadu su činili oko 3 m dugi i na vrhu zašiljeni kolci, zabijeni u zemlju ispod opkopa. U ovakve šarampove su puštali vodu, ako je grad bio uz rijeku, napr., Bijeljina, Janja, Bihać, Banja Luka itd. Pred gradom Stara Ostrovica kod Kulen-Vakufa šarampov je isklesan u kamenu. Šarampov sa parmaklukom se u narodnim pjesmama naziva “čarkufeleć”. Zapovjednici gradova u doba bosanske samostalnosti zvali su se se kaštelani, a u osmansko doba dizdari.
Slijedi : Bijeljinske kule [III dio]