Piše: Saud Grabčanović
Struktura osmanskog srednjovjekovnog zakonodavstva
Kanuni i Šerijat: Od samog nastanka osmanske države njezino zakonodavstvo su sačinjavale dvije komponente zakona. Prvu komponentu su činili sultanski zakoni na turskom zvani kanuni, a drugu su komponentu sačinjavali islamski vjerski zakoni ili Šerijat. Zakon kanuna se ukorijenio na Bliskom istoku još u razdoblju koje je neposredno prethodilo nastanku osmanske države. Kanuni su bili zakoni nezavisni od Šerijata, a temeljili su se više na racionalnim, a manje na religijskim principima, što je bilo karakteristično za zakone Šerijata. Sultanski zakoni ili kanuni su, kao pojam, nastali još sredinom jedanaestog vijeka u Seldžučkom carstvu koje je prethodilo Osmanskom carstvu. Osmanski sultani su prihvatili i naslijedili principe ovih zakona od svojih seldžučkih prethodnika. Princip kanuna se čvrsto ustalio u praksi osmanskog islamskog zakonodavstva, jer su, prema turskoj tradiciji, suverenost sultana i ustanovljenje njegovog zbornika zakona, tzv. torua, bili tijesno povezani. Ovakav pristup pitanju zakonodavstva proizilazio je iz činjenice da su turski sultani odbijali da prihvate bilo kakvo ograničenje svoje apsolutne političke moći. U vrijeme nastanka Osmansko carstvo je predstavljalo čvrstu, centraliziranu državu u kojoj je svu vlast u svojim rukama držao osmanski suveren. U prvih nekoliko stoljeća svog postojanja Osmansko carstvo je pretstavljalo strogu apsolutističku monarhiju i tako je ostalo sve do Velikog Bečkog rata i strašnjih poraza i velikih teritorijalnih gubitaka koje je carstvo tada doživjelo. Nakon ovoga ratak, kao posljedica velikih poraza, došlo je do urušavanja moći osmanskih sultana, i u preostalom dijelu carstva dolazi do jačanja i osamostaljivanja lokalnih feudalnih moćnika, koji tako počinju participirati u vlasti. Nastala je do tada nezamisliva dioba vlasti između nekadašnjih apsolutističkih vladara i njihovih potčinjenih feudalaca!
Primjena sultanskih kanuna u praksi
Osmanski kanun se svodio na fermane „sve što sultan naređuje, njegov je zakon”, te ga otud sačinjava niz ukaza koje su pojedini sultani donosili povinujući se određenim okolnostima. Zbog toga je svaki novi vladar po svom ustoličenju morao da ih potvrđuje. Sultanski kanuni su se primjenjivali u oblasti javnog i administrativnog zakonodavstva Osmanskog carstva. Po pitanju primjene kanuna i Šerijata vladalo je različito mišljenje kod tadašnjih pravnika. Na primjer Dursun-beg, pravnik s kraja petnaestog veka, bio je mišljenja da sultan ima pravo i da može donositi ukaze i proglašavati zakone potpuno na svoju ličnu inicijativu. Islamski pravnici kao na pr. Ibn Haldun, smatrali su da je kanun izlišan kao zakon koji se isključivo svodi na sultanove dekrete. Oni su tvrdili da Šerijat, kao vjerski zakon islama, može riješiti sva pravna pitanja. Drugi pravnici su zastupali stav da je kanun ne samo potreban, već i legalan, ukoliko u šerijatu ne postoji rešenje nekog spornog problema, ukoliko je usaglašen sa izvjesnim i opšteprihvaćenim običajem ili principom koji bi mogao poslužiti kao osnova za analogiju, ukoliko je nužan za dobro islamske zajednice, ukoliko ga sultan može uspješno sprovoditi i ako ne sadrži ništa što se kosi sa šerijatom.
Formulacija sultanskih kanuna
U predgovoru Kanunnami, koja se pripisuje sultanu Sulejmanu I Veličanstvenom , iako je, u stvari, sastavljena krajem petnaestog vjeka, tvrdi se: „Na sultanovu zapovijest kodifikovan je ovaj osmanski kanun, jer su njegove odredbe bitne za napredak ljudskog roda i za sređivanje pitanja u narodu.” Osnovni i nepromenljivi zakon je Šerijat, vjerski zakon islama. Svaki ferman je sadržavao frazu da je usaglašen sa Šerijatom i ranije ustanovljenim kanunom. Postojale su tri kategorije kanuna. U prvu grupu spadaju dekreti sa karakterom zakona, koje je izdavao sultan u specifičnim slučajevima. Razbacane zbirke ovih dokumenata sadrže na hiljade takvih zakonskih ukaza, koji sačinjavaju pretežni deo osmanskog kanuna. Drugo mjesto zauzimaju dekreti koji se odnose na neku posebnu oblast ili društveni stalež. U treću grupu se svrstavaju opšte kanunname koje su primjenjivane u cjelom carstvu.Većinu ovih zakona donosila je centralna vlada,Visoka Porta, u zavisnosti od administrativnih problema ili potreba, a oblik fermana su im davali sekretari vlade- Veliki veziri. Takve dokumente bi najprije provjerio i parafirao Veliki vezir, a zatim bi ih nišandžija zvanično podnio sultanu. Pošto bi ih on pismeno ili usmeno potvrdio, sticali su zakonsku snagu. Ista procedura je primjenjivana prilikom donošenja svih zakona, bez obzira ko je bio njihov prvi predlagač. Bilo je, ipak, i rijetkih slučajeva da sultan neposredno proglasi zakon, a da on ne prođe kroz ove prethodne faze. Sastavljanje kanun-name ili tumačenje nekog zakonskog pitanja, uvek je spadalo u nadležnost nišandžije.
(Nastaviće se)