Biografija dvojice paša koji su uništili autonomiju Bosne
1. Biografija Omer paše Latasa
Omer –paša se rodio u srpskoj ličkoj graničarskoj porodici kao Mihajlo (Mićo) Latas. Kao službeno mjesto rođenja mu se navodi rodna kuća, čiji temelji i danas postoje u Janjoj Gori u opštini Plaški. Rođen je u starom gradu Jesenica, a to je frankopanska tvrđava u Ličkoj Jesenici, gdje mu je otac Sofronije u to vrijeme službovao. Kao oficirsko dijete učio je kadetsku austrougarsku školu u Gospiću i stupio u austougarsku vojsku kao kadet-narednik. Navodi se da mu je otac zbog problema s kockanjem optužen za pronevjeru novca iz lokalne vojne blagajne. Navodno je, da se ne otkrije ova sramota i da se od nje spasu ostali članovi porodice, Mihajlo preuzeo sramotu na sebe i pobjegao u Bosnu 1827. godine. On je zvanično od strane austrijskih vojnih vlasti bio optužen zbog pronevjere ovog novca. Mihajlo je pobjegao u obližnju Bosnu koja je tada bila dijelom Osmanskog carstva. Pobjegao je u Banjaluku gdje je postao sluga kod jednog lokalnog bega. U Banjaluci je iste godine prešao na islam u Ferhat-pašinoj džamiji, te po preporuci tog bega odlazi u Travnik gdje postaje pisar kod bosanskog vezira-valije. Nakon nekog vremena odlazi po preporuci vezira u Vidin gdje boravi neko vrijeme kao sluga (tur. hizmećar) među turskim vojnicima. Inteligentnog mladića primjećuje zapovjednik tvrđave Ibrahim-paša, koji ga kasnije zapošljava kao učitelja tehničkog crtanja svoje djece. Uvidjevši kako se radi o neobično sposobnom mladom čovjeku, Ibrahim-paša šalje preporuke velikodostojnicima u Istanbul, odakle su Latasa uskoro pozvali. U početku Latas radi kao učitelj tehničkog crtanja u Visokoj vojnoj školi, a poslije postaje i lični učitelj samoga osmanskog prestolonaslijednika Abdulmedžida, koji će ga, kada postane sultan, imenovati za pukovnika, a potom i pašu. To je, zapravo, bio ključni događaj u njegovom životu. U vrijeme kad je radio na Visokoj vojnoj školi Omer se oženio bogatom Advije Hanim, kćerkom Hafiz-paše Čerkesa koji je obnašao visoke dužnosti na osmanskom dvoru, a jedno vrijeme je bio i vezir u Bosni i guverner niza pokrajina u carstvu. Ova dva faktora se mogu smatrati presudnim za njegov meteorski uspona u osmanskoj hijerarhiji. Godinu dana nakon što je Abdulmedžid stupio na sultanski prijesto 1838. Godine, Omer je unaprijeđen u pukovnika, potom je dobio najviše zvanje paše. Ubrzo je postao i vojni upravnik Istanbula. I sve to samo dvanaestak godina nakon što je prešao na islam! Bio je odličan zapovjednik i vojnik, ugušio je pobune u Siriji, Albaniji i Kurdistanu. Vrlo mlad imenovan je za maršala, turski: „mušira“. Godine 1848./49. u ratu s Rusima je okupirao Dunavske kneževine. Tokom Krimskog rata Latas je postao vrhovni zapovjednik osmanske vojske , tur. : Serdar-ı Ekrem. U to vrijeme to je bila najviša moguća pozicija u osmanskim oružanim snagama, koja se ranije dodeljivala samo Velikim vezirima koji su predvodili vojne pohode. 1853. osmanska armija pod njegovom komandom potukla je rusku vojsku u Olteničkoj bici u Vlaškoj. Sljedeće godine je branio Silistriju i okupirao Bukurešt, a naredne je odbio ruski napad na krimski grad Jevpatoriju i osvajio Suhumi na kavkaskoj obali Crnog mora. Učestvao je sa osmanskim trupama i u uspješnoj savezničkoj opsadi ruske luke-utvrde Sevastopolja (Britanci, Francuzi i Turci). Slomio je ustanak bosanskog i hercegovačkog begovata na čelu sa Ali-pašom Rizvanbegovićem 1851. godine. Oko hiljadu najuglednijih aga i begova je pobio i pozatvarao, a oko 400 poslao okovane u Istanbul. Godine 1853. osvojio bi Crnu Goru da to nisu spriječile Austrija i Rusija, a neki istoričari tvrde da tu nije imao čvrstu ruku kao u Bosni, jer korijeni Srba naseljenih u plaščansku dolinu iz koje je i on sam potiču upravo iz Crne Gore . Neki izvori navode da on navodno nikada nije zaboravio svoje srpsko (crnogorsko?) porijeklo. Ugušio je ustanke u Mesopotamiji. Godine 1861, kada je bio na pomolu novi rat sa Crnom Gorom, ponovno je bio spreman na gušenje ustanka i ratovanje, ali do tog rata nije došlo zauzimanjem velikih sila . Gušio je i grčki ustanak na Kritu 1867. godine. Pošto zbog loše turske flote i nedostatka sredstava nije mogao do kraja provesti blokadu ostrva, sam se povukao 1868. godine. U Parizu je boravio 1865. godine kao vrhovni zapovjednik turske vojske. Tu se sreo sa Jovanom Avakumovićem, tada ministrom u vladi Knjaževine Srbije, sa kojim je razgovarao na svom maternjem jeziku . Ovdje iznosimo zabilješke tog razgovora koje je napravio Avakumović, budući srpski premijer. Do danas je ostala enigma da li su ove zabilješke u stvari dio sračunate srbijanske propagande ili su to zapisi stvarnog razgovora ova dva čovjeka. Omer-paša Latas je navodno tada rekao Avakumoviću sljedeće: „Ne gledajte me, deco, kao tuđina, iako znate da sam turski paša. Ja sam vazda bio i ostao samo Srbin. Uvek sam disao, pa i sada, kao mušir turske carevine, dišem samo srpskim duhom, gajim i negujem samo srpske osećaje. Zato sam vam malopre rekao, da Srbi treba da uče prvenstveno vojničke nauke. Srbiji predstoji, u skoroj budućnosti, potreba u ljudima vojnički spremnim, pa ovim sadašnji njen podmladak, treba da bude. Ja sam za prve vlade kneza Miloša prešao u Srbiju kao austrijski vojni begunac, gde sam bio primljen vrlo dobro i postavljen za učitelja u Gruži. Ja bih tada i ostao da služim Srbiji i srpstvu, koliko bih umeo i mogao mojom spremom i znanjem. Ali, kad je Austrija saznala gde sam, zatražila je od Srbije da me njoj vrati i preda. A da bi sasvim u tome uspela, Austrija je izmislila i podmetnula mi kako sam učinio deficit u austrijskoj vojsci, mada je vrlo dobro znala da je to laž. „
Omer paša Latas je umro u Istanbulu 1871. godine, u šezdeset petoj godini života. Imao je nekoliko žena i ostavio brojno potomstvo. Srbi Latasi od kojih potiče i Omer-paša Latas danas žive Šašincima u Sremu (Srbija).
2. Biografija Mehmet (Ilahi) Iskender- paše:
Antoni Aleksander Iliński, poznat i kao Ilahi-Iskender-paša (turski: Mehmet İskender Paşa; 1814–1861), bio je oficir i general u armiji Osmanskog carstva u prvoj polovini 19. vijeka. Ilinski je bio poljski plemić i kao mlad je bio policijski aktivista i pobunjenik, učestvovao je u borbi za nezavisnost Poljske i Mađarske u ratu protiv austrijsko-ruskog saveza. Nakon sloma poljskog ustanka, pošto mu je prijetila smrtna kazna zbog pobune protiv Habzburške monarhije, Ilinski bježi u Tursku. Preobratio se na islam 1844. godine, a potom je služio na raznim komandnim položajima u osmanskoj vojsci za vrijeme vladavine Abdulmedžida I (1839–1861) u Bosni i Hercegovini, Dunavu, Krimu, Zakavkazju i Bagdadu. On je unaprijeđen u čin paše (general) tokom Krimskog rata 1855. godine. Bio je poznat kao veliki alkoholičar (mest). Alkoholu se odao još u ranoj mladosti i bio je veliki ovisnik. O njemu su u Bosni postojale anegdote u kojima se tvrdilo da je svaki dan u toku svog boravka u Bosni konzumirao po litar šljivovice! Kada bi uhapsio nekog bosanskog bega prvo što mu je bilo u planu je bilo pregledati begov podrum i uzeti buradi sa rakijom . Tek onda bi opljačkao begove dukate i ostale dragocijenosti. Najbolji opis ovog poljskog konvertita sa katoličanstva na islam i notornog alkoholičara ostavio nam je u svojim radovim akter tih događanja u Bosni 1850. god. – fra Ivan Jukić.
Rani život Aleksandra Ilinskog i prelazak na islam: Antoni Aleksander Iliński je rođen u gradu Žilina (Ilina), u Mađarskoj 1814.godine. Potiče iz plemićke prodice. Godine 1830. učestvovao je u novembarskom ustanku u Poljskoj kao mladi oficir Litvanske legije. Bio je aktivni član pokreta poljskih prognanika na čelu s knezom Adamom Jeržijem Čartorskim iz Pariza. Nakon sloma ustanka pobjegao je u Francusku a zatim u Portugaliju. Pod vođstvom Jozefa Bema Ilinski je radio u neuspjelom pokušaju stvaranja portugalske legije (1833), te u formiranju poljskih legija u Španiji, Francuskoj i u drugim zemljama. Pošto mu je u evropskim zemljama prijetilo hapšenje i ekstradicija Habzurškoj monarhiji, Ilinski je odlučio pobjeći u Tursku.Godine 1844. bio je uhapšen u Istanbulu na zahtjev Rusije, zbog navodnog rada na organiziranju ukrajinskih kozačkih legija pod “Istočnom agencijom” Mihaela Čajkovskog. Osmanske vlasti su bile na to ravnodušne, ali Rusija je vršila pritisak na njegovu predaju zbog suđenja. Da bi izbjegao ekstradiciju u Rusiju, gdje mu je prijetila smrtna kazna, pristao je na ponudu da se preobrati na islam.Nakon što je primio islam dobio je novo muslimansko ime : Mehmed Iskender (Iskender = Aleksandar). Odmah je primljen u osmansku vojsku koja je tada bila u povoju i nedostajali su joj obrazovani kadrovi, a posebno su bili poželjni oficiri koji su školovani na zapadu. Ilinski je odmah dobio čin potpukovnika, i bio je poznat kao “Iskender- beg”. Godine 1848-49, za vrijeme revolucije poznate u istoriji kao Proljeća nacija, on se ponovo, a sada po tajnom zadatku Porte, našao u Mađarskoj gdje je bio Bemov pomoćnik. Nakon sloma revolucije Ilinski se ponova vraća u Tursku. U osmanskoj vojsci je služio u Rumelijskoj armiji koja je tada bila pod zapovjedništvom Omer-paše Latasa. U to vrijeme je u Bosni ponovo ojačao pokret za autonomiju koji je sada predvodio hercegovački vezir Ali-paša Rizvanbegović . Njegovo sjedište je bio grad Stolac. Sultan Abdulmedžid I se jako bojao ovog pokreta u Bosni i Hercegovini, koji je prijetio da ugrozi njegovu tada centralizovanu vlast i da izazove lančanu reakciju u ostalim dijelovima njegovog poljuljanog carstva,“ bolesnika s Bosfora“ kako su tada u Evropi nazivali Osmansko carstvo. Sultan, dobivši nepovoljne informacije od svojih doušnika iz Bosne, odlučio je da silom skrši taj pokret i da pod svoju kontrolu stavi neposlušne bosanskohercegovačke begove. Naredio je Omer-paši Latasu da sa Rumelijskom armijom odmah ode u Bosnu i silom uguši taj pokret. Ilinski je zajedno sa Omer-pašom Latasom predvodio tu kaznenu ekspediciju protiv bosanskog begovata. U toj vojnoj kampanji je 1851. godine oni su srušili sa vlasti, ponizili i na kraju pogubili hercegovačkog vezira Ali-pašu Rizvanbegovića. U toku te kampanje koja se proširila na cijeli Bosanski –pašaluk, osmanska armija predvođena Omer-pašom i Iskender-pašom skršila je i poslednji otpor buntovnog bosanskog plemstva. Armija se kao kaznena ekspedicija kretala od grada do grada širom Bosanskog pašaluka. U svakom su gradu sa vlasti su skidali buntovnike a namjesto njih su postavljali svoje poslušnike ,č esto nesposobne skorojeviće bez ikakve potpore u bošnjačkom narodu. Zahvaljujući ovom uništenju i posljednjih tragova bosanske autonomije i slamanju kičme bosanskog begovata, Bosna i Hecegovina je 1878. godine tako lako, ez nekog prevelikog otpora, potpala pod austrougarsku okupaciju. Kada je izbio Krimski rat 1853. Godine, Ilinski je bio optužen za organizovanje i obuku neregularnih trupa (bašibozuka) duž Dunava. Sljedeće godine, Iskender -pašin žestok i odvažan stil u komandovanju uspješnim konjičkim napadima na Ruse donio mu je priznanje i ubrzo je dobio čin pukovnika osmanske vojske. Početkom 1855. godine bio je postavljen za zapovjednika garnizona u gradu Eupatorija (Kezlev) na Krimu . Ilinski-Iskender je tu zapovijedao konjaničkim pukom od 400 vojnika. Njegova je jedinica dala najveći doprinos u uspješnom odbijanju snažnog ruskog napada na grad, koji je prijetio pozadini savezničke vojske koja je opsjedala Sevastopolj . Ta je njegova pobjeda poznata kao bitka kod Eupatorije. Ova pobjeda donijela mu je drugi-veći čin za samo godinu dana, Iskender dobija čin paše –generala . On je tada dobio i čin mirliva, što je ekvivalent brigadnog generala. Iste godine komandovao je vojnom ekspedicijom zajedno sa Omer- pašom Latasom koja je upućena u Sukhumi, koja je trebala osloboditi istočnu anadolijsku tvrđavu Kars iz ruske opsade . Grad je, međutim, već bio pao Rusima u ruke. Tu tvrđavu i grad su Rusi uspjeli zauzeti prije nego je ova armija stigla na njeno odredište. Godine 1857. pozvao ga je Omer-paša Latas u Bagdad . Omer-paša Latas je tada bio za guverner i generalni komandant Bagdada. Ilinski-Iskender paša je prihvatio Omerov poziv i otišao je u Bagdad. Tu je na čelu osmanske vojske bio aktivan u gušenju arapskih plemenskih ustanaka koji su tada buknuli u okolini Basre i na području Nejda. Po povratku u Istanbul 1861. godine, Iskender-paša se, nakon zvaničnog banketa, iznenada razbolio i umro 2. juna 1861. godine. Vjeruje se da je bio otrovan. Ovaj nekadašnji poljski plemić, notorni alkoholičar, konvertit u islam sahranjen je na groblju šehida Edirnekapi u Carigradu .