Piše: Saud Grabčanović
Uvod
Nama je danas skoro potpuno nepoznato da su Bošnjaci nakon izbijanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine imali važnu ulogu u borbama sa srpskim ustanicima u Srbiji, kao i na granicama Bosanskog ejaleta. Bošnjaci su imali veoma važnu ulogu i u konačnom gušenju tog ustanka. Pokretanje velikog srpskog ustanka predstavljalo je štetu za Osmansko carstvo, ali i najveću moguću štetu za Bošnjake koji su vijekovima živjeli u Srbiji. Nad njima su, od početka Prvog srpskog ustanka 1804. pa sve do sloma tog ustanka 1813. godine, počinjeni veoma teški i monstruozni zločini koji, prema današnjim standardima, predstavlju čisti genocid! Ustanak je bio i na štetu Bosanskog ejaleta, jer su srpski ustanici vršili velike napade na Bošnjake po Sandžaku koji je tada bio dio Bosanskog ejaleta, a sve u cilju njihovog spajanja sa bratskom im Crnom Gorom. U toku srpskog ustanka desilo se i više neuspješnih pokušaja napada ustanika iz Srbije na pogranična mjesta u današnjoj Bosni, koja se nalaze uz granicu na rijeci Drini. Početak rata protiv srpskih ustanika nije obećavao ništa pozitivnog za Bošnjake. U Boju na Mišaru kod Šapca 1806. godine bosanska vojska, predvođena Kulin-kapetanom, doživjela je težak poraz. U Mišarskom boju, kao i prilikom povlačenja vojske u Bosnu, život je izgubio veliki broj vojnika a među poginulima su bili mnogi istaknuti Bošnjaci : Mehmed-beg Kulenović poznatiji kao Kulin kapetan, Murad-beg Beširević zvani Ostroč kapetan, Sinan-paša Sijerčić iz Goražda, Mehmed-paša Fidahić zvornički kapetan, otac slavnog Ali-paše I Fidahića, Mustaj-beg Begović iz Gradiške i janjičarski barjaktar Hadži Mehmed Mosto iz Foče.
Ustanici su preuzeli inicijativu te su napali brojna mjesta u sjeveroistočnoj Bosni, što je izazvalo pobunu pravoslavnog stanovništva u Bosni. Ta se pobuna vrlo brzo proširila i na zapadnu Bosnu. Ustanci srpske raje u Bosni bili su loše organizovani u odnosu na Srbiju, pa su bili veoma brzo ugušeni. Međutim, napadi iz Srbije na pogranična mjesta u Bosni uz Rijeku Drinu su nastavljeni i trajali su sve do sloma ustanka u Srbiji. U teškim borbama sa srpskim ustanicima braniocima je izostala adekvatna pomoć Visoke Porte, zbog toga su razočarani Bošnjaci uputili nekoliko pisama Porti u Istanbul, u kojima su zahtijevali veći angažman i veću pomoć Osmanskog carstva u borbi protiv srpskih pobunjenika. Odnos osmanskih vlasti prema srpskim ustanicima, koji su činili stravične zločine nad muslimanima, bio je previše tolerantan. Tako je bosanski valija Mehmed Husein-paša oslobodio veću grupu srpskih zarobljenika, što je veoma razljutilo Bošnjake koji su se borili protiv ustanika. Da bi spriječila veće incidente, Porta ga je smijenila i za novog vezira-valiju Bosanskog ejaleta je bio postavljen Ibrahim-paša. Nakon Ibrahim –paše, koji se nije posebno isticao u sukobima protiv ustanika, na mjesto valije-vezira Bosanskog ejaleta 1813. godine sultan Murad II je postavio Ali-pašu Derendeliju (1813 – 1815), bivšeg vođu razbojnika krdžalija, koji je bio veoma odlučan da uguši srpski ustanak. Pod vođstvom ovog novog valije bošnjačka je vojska 1813. godine upala u Srbiju i skoro sama ugušila Prvi srpski ustanak. Poslije teških i krvavih borbi i vrlo velikih žrtava u borbi sa ustanicima, Bošnjaci su potpuno porazili srpsku paravojsku pod vođstvom Karađorđa. Nakon pobjede u boju kod Zasavice borci iz Zvornika, pod komandom Ali-bega (paše) Fidahića I, prvi su ušlii u Beograd i oslobodili ga. Osmanska vojska, koja je napadala ustanike iz pravca Niša i koju je predvodio Veliki vezir Huršid-paša, stigla je u Beograd tek nekoliko dana kasnije!
Prvi srpski ustanak, koji je započeo 1804. godine u Smederevskom sandžaku, Visoka Porta je okarakterisala kao eškiju, odnosno kao protivljenje javnom redu i miru i sigurnosti imetka, što je u tom periodu bila česta pojava u evropskom dijelu Carstva. Neposredni povod za podizanje ovog ustanka je bilo teroriziranje srpske raje koje su u Smederevskom sandžaku provodile dahije, janjičari koji su se odmetnuli od sultanove vlasti. Posebnu ulogu u podsticanju srpske raje na pobunu te naoružavanju i vojničkoj obuci ustanika imao je odmetnik od sultana Osman-paša Pazvanoglu, koji je u to vrijeme bio samostalni vladar Vidinskog pašaluka. On je bio u veoma lošim odnosima sa dahijama u Srbiji i želio je pripojiti Smederevski sandžak svojoj paradržavi. Prve mjere koje je Porta preduzela u pravcu smirivanja ustanka bilo je naređenje bosanskom valiji Bećir-paši da riješi spor između dahija i kršćanske raje, te da u Smederevskom sandžaku uspostavi red i mir. Ipak, kasniji razvoj događaja u Srbiji pokazao je da je Porta pogriješila u procjeni pravih uzroka ovog ustanka. Srpski ustanak nije bio samo „eškija“ pobunjene kršćanske raje tog sandžaka, već je to bio jak nacionalni pokret koji je imao za cilj stvaranje srpske države i njeno potpuno odvajanje od Osmanskog carstva. Nacionalnu komponentu pokreta nadopunjavala je i šovinistička, koju je posebno raspirivala SPC sa svojim sveštenstvom. Neposredni „rezultati“ ove propagande SPC-a su bili stravični zločini koji su počinjeni nad civilnim muslimanskim stanovništvom, kao i nasilje i protjerivanje muslimana, uzurpacija i pljačka njihove imovine u gradovima i selima koje bi ustanici zauzeli. Zbog ovakvog odnosa ustanika prema muslimanima, te razvoja ustanka i poraza osmanske i bošnjačke vojske u Srbiji, u Bosanskom ejaletu se morala posvetiti ogromna pažnja izoliranju bosanskih pravoslavnih kršćana od uticaja iz Srbije. Moralo se po svaku cijenu spriječiti da se ustanak, kao i val ustaničkih nasilja, ne bi prenio i na teritoriju Bosanskog ejaleta. Tako su Bošnjaci podnijeli najveći teret u borbi osmanske vojske sa srpskim ustanicima.
Stanje na granicama Bosne prema Srbiji na rijeci Drini se stalno pogoršavalo. Ustanici su već bili zauzeli sve prekodrinske nahije koje su pripadale Bosanskom ejaletu, uključujući i grad Užice. Oni jedino nisu uspjeli osvojiti tvrdi grad Soko kod Bajine Bašte. Ustanici su se bili toliko osilili, da su često prelazili Drinu i napadali usamljene begovske čardake i imanja u Semberiji, a pokušavali su i sa napadima na sam grad Bijeljinu, kao i na grad Srebrenicu. U proljeće 1807. godine srpski su ustanici na nekoliko mjesta prešli rijeku Drinu i napali kasabu Janju i šire područje grada Zvornika. Napali su i na kasabu Višegrad, ali su tu bili poraženi i protjerani preko Drine od strane bošnjačkih trupa pod komandom zvorničkog kapetana, slavnog Ali-bega (paše) Fidahića I. U to su se vrijeme na planini Romaniji i u okolini Sarajeva pojavili mnogobrojni srpski odmetnici–hajduci koji su uznemiravali mirno muslimansko stanovništvo. Mirza Safet-beg Bašagić u svojoj knjizi „Kratka uputa u prošlost Bosne“ o tim teškim vremenima piše : „Mahzari ( pritužbe) su letjeli sa svih strana u Travnik veziru. Trebalo je svima pomoći, ali pitanje je bilo: ko i na koji način. Srbi osokoljeni ruskom provalom preko Dunava, upnu sve sile da prodru u Bosnu i bosanske hrišćane dignu na oružje, pa tako spoje ustanak sa Crnom Gorom. Na svim tačkama budu suzbijeni od bosanske vojske. Tako Ibrahim-paša (vezir) provede na granicama cijelo ljeto (1812. godine ) ne mogući poduzeti nikakova koraka u unutarnjosti Srbije. Pod kasnu jesen obskrbi granice s posadama i vrati se u Travnik“. Pozicija i apetiti srpskih ustanika su posebno porasli kada se je carska Rusija direktno umiješala u odnose na Balkanu. Rusija se stavila na stranu Srba i direktno ih vojno i politički podržala, a povela je i više ratova protiv Turaka. Ruski car je u srpskom ustanku vidio veliku šansu za proširenje svojih imperijalnih apetita na balkanskim prostorima.
(Nastaviće se)