Piše: Umihana Sofić
Uticaj tradicije na stambenu izgradnju
Nemiran zivot ljudi u Bosni, kroz vijekove, uticao je i na njihove kuće, koje su uglavnom improvizovano gradjene. Česti ratovi prouzrokovali su njihovo spaljivanje i uništavanje.
Migracijska kretanja imala su uticaja i na formiranje odredjenih tipova stambenih kuća (dinarska brvnara, kuća “šeperuša”, polubrvnara – polučatmara i sl.). Na formiranje i razvoj tipova kuća u Semberiji imali su uticaj i dundjeri, majstori za gradnju kuća. Dundjeri su pečalbarili po raznim krajevima Bosne. Vrlo često su se stalno nastanjivali u njima.
Danas postoje privatni gradjevinski preduzimači koji se bave izgradnjom isključivo stambenih objekata. Za razliku od ranijih majstora dundjera, oni objekte uglavnom izvode po projektnoj dokumentaciji, pogotovo se toodnopsi na velike stambene zgrade. Medjutim, privatni gradjevinski preduzimači, u slučaju privatnih porodičnih kuća, često uzimaju sebi za pravo da mijenjaju rješenja iz projekta, uz saglasnost vlasnika objekta. Njihov uticaj na gradnju stambenog prostora nije zanemarljiv. U tome im pomaže i činjenica da nad gradnjom kuća ne postoji adekvatna društvena kontrola, ili je ima vrlo malo.
Naseljavanje semberskog područja, nastanak i razvoj naselja
U početnoj fazi naseljavanja semberskog područja kuće su bile udaljene jedna od druge i smještene na raščišćenim terenima usred šume. Proces naseljavanja je trajao sporo i dugo. Postepenim naseljavanjem familija dolazilo je do formiranja prvih grupacija kuća, odnosno zaselaka. U ovoj fazi, mjesto stanovanja i šume za sječu bili su u neposrednoj blizini. Radeći na posjedima istog feudalca, stanovnici su uvijek bili u neizvjesnosti da budu protjerani sa zemlje koja nije bila njihova. Stoga su razvili dobre susjedske odnose. Iz razloga bolje komunikativnosti, formiraju se unutar svakog zaseoka interne saobraćajnice. Sa porastom stanovništva i pojavom drugih poslova osim sječe šuma (razvijala se poljoprivreda, stočarstvo i dr.), formiraju se nove saobraćajnice izmedju zaselaka. Stanovanje počinje da se razvija duž novih saobraćajnica.
Razvoj stočarstva i poljoprivrede stvorio je višak proizvoda i otvorio mogućnost njihove razmjene. U to najstarije doba Bijeljina je bila centar nahije i zvala se Četvrtkovište. Tu se formirao centar koji okuplja stanovništvo radi razmjene proizvoda, pa je tada ustanovljen redovni vašar. Tada vlasti donose odredjene zakone, po kojima seljaci postaju vlasnici posjeda na kojima proizvode, a ujedno imaju i stalno mjesto stanovanja.
U daljoj fazi razvoja stanovanja, Četvrtkoviste postaje centar razmjene i trgovine i kroz dugi vremenski period prerasta u industrijski centar Bijeljina.
Istovremeno, jačaju sela oko Bijeljine, a veza sa gradom postajala je sve bolja, razvojem saobraćajne mreze.
Razmještaj stanovanja u gradu Bijeljina
U gradu Bijeljini, sve do 60-ih godina, postojao je centar grada, koji se nazivao čaršija. Čaršiju je činio administrativni trgovinsko-zanatski, uslužni dio grada, dok je stanovanje bilo izvan centra, u mahalama. Postojale su: Hambar mahala, Tombak mahala, Pašine bašče, Dašnica, Gvozdevići. Pojedini nazivi su zadržani i danas u svakodnevnom jeziku domicilnog stanovništva.
Grabrijan u “Arhitektura Bosne i put u savremeno” opisuje stvaranje mahala:
“Mahale su obično započinjale kućom i putem do nje, i od nje dalje do drugih kuća. Kad se tako sakupi dovoljan broj kuća u naselju, nadje se dobrotvor koji podigne džamiju i onda dovede vodu i sagradi česmu, središte (majdan) mahale. Ova dobija zatim još pekaru i dućan za najnužnije kućne potrebe, dok je ostala trgovina i obrt svima zajednička u čaršiji. Takav je grad malo decentraliziran.”
Na sličan način su gradjene sve mahale u Bosni, sa manjim razlikama u odnosu na različitu konfiguraciju terena.
Isti faktori koji se uzimaju u obzir prilikom formiranja savremenih naselja, postojali su i kod formiranja mahala (konfiguracija terena, putevi, vidici, osunčanje i dr.). Davnašnji graditelj, radeći po osjećaju, dobro su poznavali navike i želje ljudi toga vremena.
(Nastaviće se)